Çarşıbaşı Keşanı, Doğu Karadeniz’in geleneksel dokuma kültürünün özgün bir örneğidir. Trabzon’un Çarşıbaşı ilçesi başta olmak üzere çevresinde de üretilen bu kumaş, bölgenin kültürel kimliğini yansıtan, ikat desen tekniği ile bez ayağı dokuma yöntemiyle elde edilen mekikli dokuma türüdür.

^{Çarşıbaşı Keşanı (AA)}

Tarihî Arka Plan ve Coğrafi Konum

Çarşıbaşı Keşanı, Trabzon’un tarihsel dokuma geleneğine dayanan ve yerel ihtiyaçlardan doğmuş geleneksel bir tekstil ürünüdür. Bölgedeki iklim koşulları, kültürel geçişlilik ve göçebe Türk toplumlarının dokumaya verdiği değer, bu kumaşın biçimlenmesinde önemli rol oynamıştır. Hem deniz hem kara ticaret yolları üzerindeki Trabzon, tarih boyunca pek çok kültürle etkileşim içinde olmuş; bu durum, Keşan bezinin desen tekniği ve estetik anlayışında da kendini göstermiştir.

Coğrafi İşaret ve Mahreç Niteliği

Çarşıbaşı Keşanı, yöresine özgü teknik, desenleme ve kullanım biçimleriyle coğrafi işaret tescili almış kültürel bir üründür. Özellikle Doğu Karadeniz’in geleneksel dokuma pratiklerini yansıtması ve yalnızca belirli bir bölgenin bilgi birikimiyle üretilebilmesi nedeniyle mahreç işareti kategorisine girmektedir. Trabzon’un Çarşıbaşı ilçesi ve çevresinde üretilen bu bez, yalnızca teknik yönden değil, aynı zamanda yerel yaşamla bütünleşmiş olmasıyla da ayırt edici nitelikler taşır.

Coğrafi işaret tescili, Keşan bezinin hem yerel kimliğini koruma hem de kültürel mirasın sürdürülebilirliğini sağlama açısından önemlidir. Bu tescil ile birlikte ürün, yerel üreticiler için bir değer kazanmış; geleneksel dokuma bilgisinin kayıt altına alınması ve gelecek kuşaklara aktarılması için yasal güvence sağlanmıştır. Keşan bezi, bu anlamda yalnızca bir tekstil ürünü değil, aynı zamanda kültürel bir değer niteliğindedir.

Teknik Özellikler

• Dokuma Türü: Bez ayağı örgü sistemiyle dokunur. Çözgü iplikleri atkı ipliklerinden daha sıktır.
• Teknik Motif: En belirgin özelliği, kaydırmalı çözgü bağlamalı ikat desen tekniğinin kullanılmasıdır. Bu yöntemle motif ile zemin birbirine kenetlenerek görsel bir bütünlük sağlanır.
• Desen Kompozisyonu: Kumaş yüzeyinde simetrik yerleşimli, ince ve kalın çizgiler hâkimdir. Ekstra çözgü iplikleriyle oluşturulan “den den” motifleriyle zenginleştirilmiştir.
• Renkler: Başlıca kullanılan renkler kırmızı, siyah, sarı ve kremdir. Renklerin geçişleri ikat efektleri ile detaylandırılmıştır.

Dokuma Süreci

Üretim süreci ustalık ve teknik bilgi gerektirir:

• Hazırlık: Sarı, beyaz, siyah gibi renkler çözgü için planlı biçimde çağlıklara yerleştirilir.
• İkat Aşaması: Çözgü ipliklerinin belirli kısımları bağlanarak boyanın temas etmesi engellenir. Bu işlem renge göre birkaç kez tekrarlanır.
• Tezgâh: Dokuma, ahşap kamçılı tezgâhlarda gerçekleştirilir.
• Tahar ve Taraklama: Çözgüler sırasıyla gücü tellerinden ve taraktan geçirilir. Ardından çözgüler simetrik olarak kaydırılarak özgün ikat efekti oluşturulur.
• Son İşlem: Dokuma sonrası kumaş yıkanır, ütülenir ve saçakları bükülerek kullanılmaya hazır hâle getirilir.

^{Keşan Dokuma Tezgahı (AA)}

Malzeme

Keşan bezi geleneksel olarak pamuk ipliğinden üretilir. Atkı ipliğinde genellikle kırmızı ya da bordo tonlar tercih edilir.

Kullanım Alanları

Çarşıbaşı Keşanı, yalnızca bir tekstil ürünü değil, bölge halkının günlük yaşamının da bir parçasıdır. Geleneksel olarak şu alanlarda kullanılmıştır:

• Giyim: Başörtüsü, şal, önlük (“baş peştemali” ve “dolay peştemali”).
• Ev Tekstili: Örtü ve çeyiz eşyası.
• Günlük Yaşam ve Kutlamalar: Yayla şenliklerinde geleneksel giysi öğesi olarak sıkça yer alır.

Son yıllarda hem Türkiye genelinde hem de uluslararası alanda tanınan bir dokuma türü haline gelmiş; çağdaş moda tasarımlarında ve kültürel sergilerde kendine yer bulmuştur.

Sanatsal ve Kültürel Önemi

Çarşıbaşı Keşanı, desen yapısı, dokuma tekniği ve kültürel bağlamı açısından geleneksel Türk dokumacılığının özgün örneklerinden biridir. Desenlerin zeminle bütünleştiği yapısı, bu kumaş türünün estetik karakteristiğini belirler. Geleneksel dokuma yöntemleriyle üretilen Keşan kumaşı, yerel kültürel mirasın bir parçası olarak değerlendirilir ve dokuma geleneğinin sürekliliğini yansıtan bir örnek niteliği taşır.