Çınar ağacı (Platanus orientalis L.), Türkiye’de doğal olarak yetişen, uzun ömürlü, geniş yapraklı ve anıtsal nitelikte bir ağaç türüdür. Genellikle nehir kenarları ve şehir peyzajlarında rastlanan bu tür, hem ekolojik hem de kültürel açıdan önemli bir yer tutar. Platanus orientalis L., Türkiye'de genel olarak "çınar" adıyla bilinirken; bölgesel ağızlarda biladan, çaymığ, çilbirtir, gavulağan, kavlağan ve kavlak gibi farklı adlarla da anılmaktadır. Bilimsel adındaki Platanus, Eski Yunancada “düz, geniş” anlamına gelen platos kökünden türetilmiştir. “Orientalis” ise Latincede "doğuya ait" veya "doğudan gelen" anlamına gelmekte olup, türün Asya kökenli dağılımını işaret eder. Tür adının sonundaki “L.” kısaltması, bu türü ilk tanımlayan İsveçli doğa bilimci Carl Linnaeus’u (1707–1778) simgeler. Çınar ağacı, Platanaceae (Çınargiller) familyasına aittir ve bu familya içinde Platanus cinsiyle temsil edilir.
Yaşlı Bir Çınar Ağacı (AA)
Morfolojik Özellikler
Platanus orientalis, Türkiye’nin büyük bölümünde doğal yayılış gösteren, uzun ömürlü ve anıtsal nitelikte bir ağaç türüdür. Özellikle dere içleri, nehir kenarları ve sulak alanlarda sıkça rastlanır. Bunun yanı sıra şehir içi peyzajlarda yol kenarları, park ve bahçelerde de süs ve gölge ağacı olarak yaygın biçimde kullanılır. 20–30 metreye kadar boylanabilir, 5–6 metre çapına ulaşabilir ve 500 yılın üzerinde yaşayabilir. Serbest geliştiğinde kısa bir gövde, kalın dallar ve geniş bir tepe yapısı oluşturur. Gövde rengi açık gri ya da yeşilimsi gri olup, yaşlandıkça kabukları levhalar halinde dökülür. Yaprakları büyük ve insan eline benzeyen loplu bir yapıdadır; meyveleri ise küresel topluluklar halinde bulunur.
Yayılış ve Habitat
Türkiye’de yalnızca Platanus orientalis doğal olarak yayılış göstermektedir. Bu türün doğal dağılım alanı Güneydoğu Avrupa’dan başlayarak Türkiye üzerinden Batı Asya’ya ve Himalaya’ya kadar uzanır. Dere içleri ve nemli vadilerde doğal olarak yetişirken, şehir peyzajlarında da insan eliyle yaygınlaştırılmıştır. Ayrıca Platanus occidentalis (Batı Çınarı) ve Platanus x acerifolia (Akçaağaç Yapraklı Çınar ya da Londra Çınarı) gibi egzotik türler de süs bitkisi olarak parklarda ve yol kenarlarında kullanılmaktadır.
Ekolojik ve Kentsel Önemi
Çınar ağacı, Osmanlı bahçe kültüründe önemli bir yere sahip olmuş ve genellikle cami, medrese gibi yapı gruplarının yer aldığı külliyelerde bahçe düzenlemelerinin temel bitki türlerinden biri olarak tercih edilmiştir. Amasya’daki II. Bayezid Külliyesi örneğinde olduğu gibi, anıtsal nitelikteki çınar ağaçları hem peyzajın kültürel kimliğini oluşturmakta hem de gölgelik ve dinlenme alanı olarak işlev görmektedir. 16. yüzyıldan günümüze ulaşan bu ağaçlar, kültürel peyzajın sürekliliğini sağlayan önemli canlı öğelerdendir.
Kullanım Alanları
Çınar ağacı kerestesi; kaplama, mobilya üretimi, ambalaj malzemeleri, kuru madde fıçıları ve mutfak gereçlerinin yapımında kullanılmaktadır. Dayanıklı yapısıyla endüstriyel kullanım için uygundur.
Alerjenik Özellikleri
Platanus orientalis polenleri, havada kısa sürede yüksek yoğunlukta bulunabilen aeroalerjenler arasındadır. Türkiye genelinde yapılan çalışmalarda bu polenlere şubat–ağustos ayları arasında rastlanmış, özellikle nisan ve mayıs aylarında yoğunlaşmıştır. Polenler 16–22 mikrometre büyüklüğünde olup trikolporat yapıda ve retiküler yüzeylidir. Özellikle bahar aylarında, bu polenlere karşı hassas bireylerde alerjik semptomlara neden olabilmektedir. 2013 yılında Bursa’da yapılan ölçümlerde çınar polenlerinin atmosferde 62 gün süreyle bulunduğu ve bazı günlerde 1 metreküp havada 200 adede kadar çıktığı tespit edilmiştir. Polen yoğunluğunun yüksek olduğu dönemlerde, alerjik bireylerde rinit, konjunktivit ve astım benzeri semptomlar gözlenmiştir.
Çevresel Faktörlerle Etkileşim
Çınar polenlerinin içerdiği Pla a 1 ve Pla a 2 gibi başlıca alerjen proteinlerin çevresel kirlilikle etkileşime girdiği belirlenmiştir. Özellikle egzoz gazları gibi kirleticilerin bu proteinlerin salınımını artırdığı ve alerjenik etkiyi yoğunlaştırdığı saptanmıştır.
