Gazimağusa Limanı, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nin (KKTC) doğu kıyısında, Gazimağusa Körfezi’nin en gerisinde konumlanmış, tarih boyunca Akdeniz ticaretinde önemli roller üstlenmiş bir deniz kapısıdır. Liman, coğrafi konumunun sağladığı doğal koruma olanakları, askeri yapıları, kentsel dokusu ve ticari geçmişiyle adanın hem ekonomik hem de siyasi tarihinde merkezi bir yer kaplamaktadır.
Tarihsel Gelişim
Gazimağusa’nın ismi, Salamis kentinin gerilemesiyle birlikte 10. yüzyıldan itibaren tarih sahnesine çıkmış; 1191 yılında İngiliz Kralı I. Richard tarafından ele geçirilmesi ve 1192 yılında Kudüs Kralı Guy de Lusignan’a devredilmesiyle birlikte, Lüzinyan Kralları döneminde (1192-1373) önemli bir liman ve ticaret merkezine dönüşmüştür. 1291 yılında Haçlıların Levant’taki son kaleleri olan Akka’yı kaybetmeleriyle birlikte, Suriye ve Filistin limanlarının ticari fonksiyonlarını Gazimağusa devralmış ve kent, Doğu Akdeniz ticaretinin yeni merkezlerinden biri olmuştur.
Gazimağusa Limanı bu yükseliş döneminde, deniz suları boyunca uzanan iç ve dış liman yapıları, liman savunması için kurulan kaleler ve kulelerle birlikte, ipek, hububat, arpa, tuz gibi ürünlerin transit geçişi açısından bir antrepo işlevi görmüştür. Liman, Lüzinyan döneminde Kilikya Krallığı (tarihsel olarak "Küçük Ermenistan" olarak da anılır) ve Kutsal Topraklar (Filistin ve Kudüs bölgesi) gibi stratejik bölgelere olan yakınlığı sayesinde askeri ve ticari üs konumuna da erişmiştir.
Yönetimsel Dönemler ve Fiziksel Yapılar
14.yüzyıl sonuna kadar limanın fiziki yapısı büyük ölçüde tamamlanmıştır. Liman, savunma için özellikle iç kale (citadel), Canbulat Tabya (Torion del Arsenale), Deniz Kapısı (Porta del Mare), tersane (arsenal) ve liman girişinde bulunan zincirle desteklenmiş yapılarıyla dikkat çekmektedir. Bu yapılar Osmanlı Dönemi'ne kadar fonksiyonunu büyük ölçüde korumuştur.
Ceneviz döneminde (1373-1464) kentle adanın diğer kısmı arasındaki bağlantı kesilmiş, liman askeri savunma hattına dönüşmüş ve ticari etkinliği azalmıştır. Bunu takiben gelen Venedik yönetimi (1489-1570) limanı savunma açısından yenilemiş, surları ve liman yapılarını tahkim etmiştir.
Osmanlı döneminde (1571-1878) liman, stratejik olarak bir askeri üs işlevi görmeye devam etmiştir; ancak ticaret merkezi olma işlevini zamanla Larnaka'nın gerisine düşerek yitirmiştir. Bu durum liman faaliyeti ve kentsel doku üzerinde olumsuz etki yaratmış, liman çevresi tarımsal alanlara dönüşmüştür.
İngiliz dönemiyle birlikte (1878-1960), liman fiziki olarak geliştirilmiş; 1902-1904, 1925-1933 ve 1959-1965 yıllarındaki üç genişletme çalışması sonucunda bugünkü altyapısal formuna yaklaşmıştır.
Cumhuriyet Dönemi ve Modernizasyon
1960 yılında Kıbrıs Cumhuriyeti'nin kurulmasının ardından, Gazimağusa Limanı yeniden adanın en önemli ticaret merkezlerinden biri olmuş; ithalat ve ihracat üssüne dönüşmüştür. Ancak 1963-1974 yıllarındaki toplumlararası çatışmalar liman faaliyetlerini sekteye uğratmıştır. 1974 Barış Harekatı ile limanın idaresi tamamen Kıbrıs Türk tarafına geçmiştir. 2000’li yıllarda özellikle 2003-2005 yıllarında liman, ithalat ve ihracat hacminde rekor seviyelere ulaşmış ve KKTC’nin başta gelen ekonomik damarı olmuştur.
Teknik Yapı ve Donanım
Gazimağusa Limanı, iç liman ve dış liman olmak üzere ikiye ayrılır. İç liman, doğal yapısı itibariyle korunaklıdır ve 540 metre rıhtım uzunluğuna sahiptir. Dış liman 655 metre rıhtım uzunluğu ve 9.75 metre su derinliğiyle büyük tonajlı gemilerin yanaşmasına uygundur. İç limanda maksimum 131 metrelik, dış limanda ise 220 metrelik gemiler kabul edilmektedir.
Güncel Durum ve Stratejik Projeler
2023 yılında KKTC, Gazimağusa Limanı’nın Türk Devletleri Teşkilatı (TDT) "Kardeş Limanlar" programına dahil edilmesi için başvuruda bulunmuş; limanın TDT üyesi ülkelerce ortak kullanımı hedeflenmiştir. Bu girişimin, limanın hem ekonomik hem de jeopolitik açıdan yeni bir stratejik fonksiyona taşıması beklenmektedir.
Kıyı Emniyeti ve Teknik Destekler
Liman sahasında faaliyet gösteren Gazimağusa İstasyon Amirliği, arama-kurtarma (SAR) görevlerinin yanı sıra fener, Şamandra ve seyir yardımcılarının idamesinden sorumludur. Limanda Canbulat, Karakol, İç ve Dış Mendirek gibi fenerler seyir emniyetine katkı sağlamaktadır.
Kültürel Anlam ve Kolektif Hafıza
Gazimağusa Limanı, halk müziğinde yer alan "Mağusa Limanı" türküsüyle Türk kolektif hafızasında da yer etmiştir. Liman, 1974’ten bu yana askeri-siyasi gelişmeler ve Kapalı Maraş bölgesiyle olan yakın temasıyla da dikkat çekmektedir.
Gazimağusa Limanı, yüzlerce yıllık tarihsel birikimi, kültürel zenginliği, askeri-ticari altyapısı ve jeopolitik konumuyla Akdeniz’in önemli limanlarından biri olma özelliğini sürdürmektedir. Geçmişten günümüze uzanan bu liman, gelecekte de bölgesel iş birliği ve ekonomik kalkınma için önemli bir merkez olma potansiyelini barındırmaktadır.
