Göreme Örenyeri, Nevşehir il merkezine yaklaşık 13 kilometre, Göreme kasabasına ise 2 kilometre uzaklıkta bulunan bir kaya yerleşim alanıdır. Volkanik kökenli tüf tabakalarının rüzgâr ve su erozyonuyla aşındığı Kapadokya bölgesinde yer alan bu alan, karakteristik jeomorfolojisi sayesinde doğal ve kültürel unsurların birlikte gözlemlenebildiği bir yerleşim dokusuna sahiptir. Kaya oluşumlarının içine oyulmuş çok sayıda yapı, yerleşimin tarihsel süreçteki kullanım çeşitliliğine işaret etmektedir.
Göreme, 1967 yılında ziyaretçilere açılmış ve 1985 yılında “Göreme Milli Parkı ve Kapadokya” adıyla UNESCO Dünya Mirası Listesi’ne dâhil edilmiştir. UNESCO’nun bu alanı kültürel miras olarak tanımasında, Bizans dönemine tarihlenen kaya mimarisi ve duvar resimleriyle bezenmiş dini yapıların korunmuş durumu etkili olmuştur.【1】
Göreme Örenyeri (Fotoğraf: Türkiye Kültür Portalı)
Tarihçe
Göreme Örenyeri’nin tarihi, Kapadokya bölgesinin Roma İmparatorluğu’na bağlı bir eyalet hâline geldiği M.S. 17 yılına kadar uzanmaktadır. IV. yüzyıldan itibaren, bölge Doğu Roma (Bizans) egemenliğine girmiş ve Hristiyanlığın kurumsallaşma süreciyle birlikte dinsel yapılar bakımından önem kazanmaya başlamıştır. Bu dönemde özellikle keşişlerin inziva ve manastır yaşamına elverişli bir mekân arayışları sonucunda Göreme ve çevresi, kaya oyma yerleşimlerin yoğunlaştığı merkezlerden biri hâline gelmiştir.【2】
Bölgedeki ilk yoğun Hristiyan yerleşiminin, Roma İmparatorluğu’nun Hristiyanlığı resmen tanımasının ardından başladığı düşünülmektedir. IV. yüzyılda Kayseri Piskoposu olarak görev yapan Aziz Basileios’un öncülüğünde, Göreme’de bir manastır eğitim sisteminin temelleri atılmıştır. Bu sistem daha sonra Soğanlı, Ihlara ve Açıksaray gibi yakın bölgelerde de uygulanmaya başlanmıştır.【3】
Göreme’deki bu modelde, ibadet mekânlarının yanı sıra, eğitim, yeme-içme, barınma ve gömü işlevlerini karşılayan alanlar da bir arada planlanmıştır. VII. ve VIII. yüzyıllarda Arap akınları ile Bizans-Pers çatışmaları, bölgenin güvenliğini tehdit etmiş; bu nedenle Göreme’deki kaya yerleşimleri hem savunma hem de gizlenme amacıyla kullanılmıştır. Özellikle ikonoklazm döneminde (VIII–IX. yüzyıllar), resimli betimlemelere karşı yürütülen dini baskılar nedeniyle Göreme’deki dini yapım faaliyetleri durma noktasına gelmiş, birçok keşiş bölgeyi terk etmiştir.【4】
İkonoklazmın sona erdiği IX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren, Göreme yeniden dini yapı üretiminin merkezlerinden biri hâline gelmiş ve XI. yüzyıla kadar olan süreçte bölgedeki çoğu kilise fresklerle süslenmiştir. Bu dönem, Göreme'deki mimari ve resim sanatının en üretken dönemi olarak kabul edilmektedir. 1071 Malazgirt Savaşı’ndan sonra Selçuklu Türklerinin Anadolu’daki ilerleyişiyle birlikte Göreme'deki Hristiyan yerleşimi zayıflamış, Bizans etkisi azalmıştır.
Bu dönemde yeni yapı inşasından ziyade mevcut kaya yerleşimlerinin kullanımı devam etmiştir. Selçuklular sonrasında bölge Osmanlı egemenliğine girmiştir ve Göreme çevresi Türk-İslam kültürünün mimari izleriyle şekillenmiştir. Özellikle çevre illerde (Kayseri, Niğde, Aksaray) han, medrese, cami ve türbe gibi yapılar bu süreci belgelemektedir.
Göreme’ye dair doğrudan Osmanlı dönemi yerleşimlerine ilişkin sınırlı bilgi olsa da, 18. ve 19. yüzyıllarda Kapadokya’nın bazı bölgelerinde (örneğin Mustafapaşa/Sinasos) yoğun gayrimüslim nüfusun varlığı ve kilise inşa faaliyetleri belgelenmiştir. Bu dönemde Göreme’nin de içinde yer aldığı Nevşehir ve çevresinde gayrimüslim cemaatlerin kilise ve manastır yapımına devam ettikleri; Osmanlı’nın bu faaliyetlere belirli sınırlamalarla birlikte müsamaha gösterdiği anlaşılmaktadır.
Günümüzde Göreme sınırları içerisinde 18. ve 19. yüzyıllara tarihlendirilebilecek bazı kilise kalıntılarının bulunduğu; özellikle Avcılar Mahallesi çevresinde bu yapılara rastlandığı belirtilmektedir. Ancak bu yapılar, erken dönem Bizans kiliseleri kadar kapsamlı veya sanatsal açıdan gelişkin değildir ve büyük ölçüde yerel kullanıma yönelik küçük şapeller veya özel ibadet mekânları niteliğindedir.
Mimari Plan
Göreme Örenyeri, doğal tüf kayalıklar içerisine oyulmuş yapılar topluluğundan oluşur. Yerleşim dokusu, birbirine yakın konumlanmış kiliseler, şapeller, manastır yapıları, mezar odaları, mutfaklar, depolar ve gündelik yaşama dair diğer birimlerden meydana gelir.【5】 Yapılar, çoğunlukla vadilerin yamaçlarına ve iç kısımlarına oyulmuş hâlde konumlandırılmıştır. Bu yerleşim biçimi, hem savunma hem de manastır yaşamının izolasyon gerekliliğini karşılamaya yöneliktir.
Oyulmuş tüf kayalıklar (Fotoğraf: Hans)
Göreme’deki dini yapılar mimari bakımdan çoğunlukla beşik tonozlu ve tek nefli plan şemalarına sahiptir. Erken dönem kiliselerinde mimari sadelik öne çıkarken, orta ve geç Bizans dönemine tarihlenen yapılarda Yunan haçı planlı kilise tipolojisine de rastlanmaktadır. Bazı örneklerde apsis sayısı üçe çıkmakta ve narteks bölümü ile birlikte iç mekân bölümlenmesi artmaktadır. Özellikle Tokalı, Karanlık ve Elmalı Kilise gibi yapılarda bu karmaşık plan tipleri gözlemlenmektedir.
Manastır kompleksleri ise çok katlı olarak inşa edilmiş olup yukarıdan aşağıya dikey sirkülasyon içeren merdivenlerle katlar arası bağlantı sağlanmıştır. Alt katlarda genellikle yemek alanları, şırahane (şarap yapım alanı) ve depo işlevli odalar yer alırken, üst katlarda yaşam ve ibadet alanları yer almaktadır. Bu yapılanma biçimi Göreme’nin sadece dini değil, aynı zamanda üretim ve eğitim gibi işlevleri olan bir örgütlü yaşam alanı olduğunu göstermektedir.
Kaya mekânlar genellikle dışa kapalı, dar açıklıklı pencerelerle aydınlatılan ve cephede süsleme barındırmayan yapılardır. İç mekân süslemeleri ise fresklerle zenginleştirilmiştir. Mimari olarak hiçbir yapı strüktürel inşa malzemesi kullanılmadan, yalnızca tüf kütleleri oyularak oluşturulmuştur. Bu nedenle Göreme’deki mimari uygulama, hem planlama hem de oyma tekniği açısından özgün bir örüntü sunmaktadır.
Öne Çıkan Yapılar
Göreme Örenyeri, kaya oyma tekniğiyle oluşturulmuş çok sayıda dini ve sivil yapıdan oluşur. Alan içerisinde yoğun biçimde kiliseler, şapeller, manastır yapıları, mutfaklar, şırahaneler, mezar odaları ve depolar yer alır. Bu yapıların önemli bir bölümü IV. yüzyıldan XIII. yüzyıla kadar olan dönemde inşa edilmiştir.
Tokalı Kilise
Ören yerindeki en kapsamlı yapılardan biri Tokalı Kilise’dir. Kilise, mimari olarak dört ana bölümden oluşur: Eski Kilise, Yeni Kilise, Tünel ve Yan Şapel. Bu yapı kompleksinin en eski bölümü, IX. yüzyıla tarihlenen Eski Kilise’dir ve beşik tonozlu, tek nefli bir plana sahiptir. Daha sonra XI. yüzyılda inşa edilen Yeni Kilise, haçvari planlı, çapraz tonozlu ve apsisli bir yapıdır.
Kilisenin duvarları fresklerle kaplıdır ve bu süslemeler ikonoklazm sonrasına, özellikle “Makedon Rönesansı” olarak adlandırılan döneme tarihlenir. Fresklerde Hz. İsa’nın hayatına ilişkin sahneler (Doğumu, Vaftizi, Mucizeleri, Çarmıha Gerilişi, Dirilişi vb.) geniş bir anlatım düzeni içinde verilmiştir. Ayrıca Tevrat kaynaklı sahneler, İncil anlatıları ve aziz portreleri de resmedilmiştir.
Tokalı Kilise’nin girişinden itibaren görülen mavi renk hâkimiyeti ve boyama tekniği, bölgedeki diğer yapılara kıyasla daha gelişmiş bir atölye tarafından hazırlandığını düşündürmektedir. Freskler tempera tekniğiyle değil, ıslak sıva üzerine yapılan klasik fresco tekniğiyle gerçekleştirilmiştir.【6】 Bu açıdan Tokalı Kilise, Göreme Örenyeri içerisindeki fresk programlarının en kapsamlı ve stilistik açıdan en gelişmiş örneklerinden biri olarak kabul edilmektedir.
Tokalı Kilise freskleri (Fotoğraf: Türkiye Kültür Portalı)
Karanlık Kilise
Karanlık Kilise (Karanlıklar Kilisesi olarak da anılır), Göreme Açık Hava Müzesi içinde yer alan, iyi korunmuş freskleriyle tanınan bir kaya kilisedir. Yapı, küçük bir pencereden ışık aldığı için iç mekânın büyük kısmı karanlıkta kalmış ve bu durum fresklerin günümüze kadar büyük ölçüde bozulmadan ulaşmasını sağlamıştır.
Mimari olarak haç planlı olan kilise, merkezi kubbeli, dört kemerli ve üç apsislidir. Ana mekânda dört sütun yer alır; bu da mekânın içsel bölünmesini ve kubbenin taşınmasını sağlar. Kilise XI. yüzyıla tarihlenmektedir ve büyük ihtimalle dönemin yerel Bizans yönetimi tarafından desteklenmiştir.
Fresk programı, ikonoklazm sonrası Bizans sanatının karakteristik unsurlarını taşır. Kubbe kısmında Pantokrator (Hükümran İsa) figürü yer alır; çevresinde melekler, azizler ve İncil yazarları resmedilmiştir. Duvarlarda Hz. Meryem’in müjdelenmesi, İsa’nın doğumu, vaftizi, mucizeleri, Son Akşam Yemeği, çarmıha gerilişi ve göğe yükselişi gibi sahneler yer almaktadır. Apsis duvarlarında ise büyük ölçekli havari figürleri ve Deesis kompozisyonu bulunur.
Fresklerin resimsel anlatım gücü, kompozisyon derinliği ve boya kalitesi bakımından Karanlık Kilise, Göreme Örenyeri’nde en iyi korunmuş ve sanatsal açıdan en gelişmiş örneklerden biri olarak kabul edilir. Freskler fresco tekniğiyle yapılmış, zamanla sadece nem ve mikroorganizmaların etkisiyle sınırlı düzeyde bozulmalar oluşmuştur.
Karanlık Kilise freskleri (Fotoğraf: Türkiye Kültür Portalı)
Elmalı Kilise
Elmalı Kilise’nin adının kökeni kesin olarak bilinmemekle birlikte, ön cephesinde yer aldığı düşünülen bir elma ağacından ya da fresklerde baş meleklerin ellerinde taşıdığı küresel objelerden (globus cruciger) esinlenildiği ileri sürülmektedir.
Kilise, dört serbest destekli merkezi kubbeye sahip olup “Kapalı Yunan Haçı” plan tipine sahiptir. Üç apsisi ve dokuz kubbesiyle bölgedeki gelişmiş kilise planlarından birini temsil eder.【7】 Giriş koridoru dar ve uzun tutulmuştur; bu mimari tercih, hem ışığın kontrollü biçimde içeri alınmasını hem de iç mekân fresklerinin korunmasını sağlamaktadır. Yapı planı bakımından Karanlık ve Çarıklı kiliselerle benzerlik gösterir ve araştırmalarda çoğunlukla bu yapılarla birlikte ele alınır.
Kilise içindeki fresk programı oldukça kapsamlıdır. Ana mekânda Hz. İsa’nın yaşamına ait on beş sahne yer alır. Bu sahnelerden üçü çocukluk dönemine, ikisi yetişkinliğine ve geri kalanı çarmıha geriliş ve diriliş sürecine odaklanır. Ayrıca İbrahim’in konukseverliği ile fırındaki üç İbrani gencin mucizevi kurtuluşu gibi Eski Ahit’ten alınmış iki sahne de freskler arasında yer alır. Duvar resimleri fresco tekniğiyle yapılmış olup kırmızı, kahverengi ve sarı tonları baskındır.
Freskler zaman içinde nem, kurum ve mikroorganizmaların etkisiyle kısmen zarar görmüş olsa da, UNESCO destekli restorasyon çalışmaları neticesinde büyük ölçüde korunmuştur.
Elmalı Kilise freskleri (Fotoğraf: Türkiye Kültür Portalı)
Yılanlı Kilise
Yılanlı Kilise, plan ve süsleme bakımından sade ancak ikonografik açıdan dikkat çekici yapılar arasında yer alır. Kilise, adını güney duvarındaki fresklerde yer alan yılan figürlerinden alır. Bu figürlerin yer aldığı sahnede cehennem betimlemesi yapılmakta ve yılanların çeşitli günahkârları cezalandırdığı tasvir edilmektedir.
Mimari olarak kilise, tek nefli ve beşik tonozlu bir plana sahiptir. Apsis kısmı sade olup mimari süsleme öğeleri yok denecek kadar azdır. Giriş doğu yönünden sağlanır ve yapının iç mekânı oldukça dardır. Bu durum, yapının muhtemelen küçük bir topluluk ya da özel ibadet mekânı olarak tasarlandığını düşündürmektedir.【8】
Fresk programı ikonografik bakımdan çeşitlidir. Kuzey duvarında Aziz Onesimos, Aziz Georgios, Aziz Theodoros ve Aziz Onuphrios figürleri yer alır. Güney duvarında ise günahkâr bir kadına saldıran dört yılanın betimlendiği “Günahın Cezası” sahnesi dikkat çeker. Bu sahnede tasvir edilen yılanlar, sembolik olarak yalan, kibir, büyücülük ve zina günahlarını temsil eder. Aynı sahnede cehennem bekçisi olarak da tanımlanan Aziz Basileios figürü yer alır.
Freskler secco tekniği ile yapılmıştır ve renk kullanımı oldukça sınırlıdır; kırmızı, kahverengi ve siyah tonlar ön plandadır. Kompozisyonlar düz yüzeylere yerleştirilmiş ve figürler çerçevelerle ayrılmıştır. Fresklerde kullanılan anlatım dili yerel halkın anlayabileceği şekilde sembolizm ağırlıklıdır.
Yılanlı Kilise (Fotoğraf: Göreme Belediyesi)
Çarıklı Kilise
Çarıklı Kilise, Karanlık Kilise’nin hemen karşısında yer alan tek nefli ve haç planlı bir kaya kilisedir. Kilise, adını Hz. İsa’nın göğe yükseliş sahnesinin alt kısmında, çarıklı ayak izlerini andıran iki figüratif resim parçasından almıştır. Yöre halkı bu ayak izlerine benzer motiflerden dolayı yapıyı “Çarıklı” olarak adlandırmıştır.【9】
Mimari olarak yapı, üç apsisli, merkezi kubbeli ve haç kolları çapraz tonozlu olacak biçimde Kapalı Yunan Haçı planına sahiptir. Giriş kısmında dışarıda yer alan iki sütun, kiliseye yarı anıtsal bir görünüm kazandırır. Bu mimari düzenleme, diğer kiliselere kıyasla daha belirgin bir dış cephe tasarımı oluşturur. Giriş doğrudan ana mekâna açılır; narteks veya ön oda bulunmaz.
Kilisede yer alan fresklerde, İncil’de geçen olaylara dayalı ikonografik sahneler yer alır. Bunlar arasında Hz. İsa’nın Kudüs’e girişi, Son Akşam Yemeği, Çarmıha Gerilişi, Çarmıhtan İndirilişi ve Göğe Yükselişi gibi anlatılar dikkat çeker. Ayrıca Hz. İbrahim’in konukseverliğini tasvir eden Eski Ahit kaynaklı bir sahne de yer almaktadır.
Çarıklı Kilise freskleri (Fotoğraf: Türkiye Kültür Portalı)
Aziz Barbara Şapeli
Azize Barbara Şapeli adını, fresklerde betimlenen ve Doğu Hristiyanlığında askeri azizlerden biri olarak kabul edilen Azize Barbara’dan alır. Şapel, mimari olarak beşik tonozlu, tek nefli ve tek apsisli bir plana sahiptir. Plan düzeni basittir; önünde narteks ya da yan mekân bulunmaz. Duvarlarda pencere veya derin niş gibi mimari öğeler yer almaz. Bu sadelik, hem yapım tekniğindeki yalınlığı hem de özel ibadet amaçlı küçük bir topluluk için inşa edildiğini düşündürmektedir.
Freskler, ikonografik açıdan hem geleneksel hem de yerel motifler içerir. Apsis kısmında Azize Barbara figürü, bir elinde haç, diğer elinde kırbaç taşıyan şekilde betimlenmiştir. Yan duvarlarda ise Aziz Georgios ve Aziz Theodoros gibi asker azizlere yer verilmiştir. Bunun yanı sıra duvarlarda çok sayıda geometrik motif, sembolik figür (akrep, haç, yıldız) ve soyutlamaya yakın çizimler yer alır. Bu figürlerin bazıları, ikonoklazm sonrası dönemde yerel halkın dini anlatımları soyutlaştırarak yansıttığına işaret eder.
Aziz Barbara Şapeli (Fotoğraf: Göreme Belediyesi)
UNESCO Statüsü ve Koruma Durumu
Göreme Örenyeri, 6 Aralık 1985 tarihinde “Göreme Milli Parkı ve Kapadokya” başlığı altında UNESCO Dünya Mirası Listesi’ne dahil edilmiştir. Alan, hem kültürel hem de doğal miras kategorisinde tescillenmiş olup 357 numaralı dosya ile kayıt altına alınmıştır.【10】 UNESCO tarafından tescil edilen sınırlar, yalnızca Göreme Açık Hava Müzesi ile sınırlı kalmayıp, Avanos, Ürgüp, Derinkuyu, Kaymaklı ve Karain gibi çevre yerleşimleri de kapsayacak şekilde belirlenmiştir.
Göreme’nin UNESCO tarafından dünya mirası olarak kabul edilmesinde, kaya oyma mimarisi, iyi korunmuş Bizans dönemi freskleri ve manastır sistemiyle örnek teşkil eden kültürel peyzajın etkili olduğu belirtilmiştir. Aynı zamanda bölgenin jeomorfolojik özellikleri, alanın doğal miras statüsü kazanmasında belirleyici olmuştur.
Koruma statüsü gereği Göreme Örenyeri, Türkiye Cumhuriyeti Kültür ve Turizm Bakanlığı’na bağlı Kapadokya Alan Başkanlığı tarafından yönetilmekte ve izlenmektedir. Alan, aynı zamanda “1. derece arkeolojik ve doğal sit alanı” ilan edilmiştir. Koruma kapsamında çeşitli uygulamalar yürürlüğe konmuştur: kontrollü ziyaret, restorasyon çalışmaları, yürüyüş rotalarının belirlenmesi, bilgilendirme panolarının yerleştirilmesi ve yapı içi ışıklandırmaların iyileştirilmesi gibi.
Buna karşılık, 2000’li yılların başından itibaren yürürlüğe konan kontrollü ziyaret, ışıklandırma sistemlerinin iyileştirilmesi, yürüyüş yollarının düzenlenmesi ve restorasyon uygulamaları gibi koruma önlemleriyle alandaki fiziki ve görsel tahribatın sınırlandırılması amaçlanmıştır. Bu çabalar, UNESCO’nun izleme raporlarında olumlu yönde değerlendirilmiş ve Göreme’nin dünya mirası statüsünün devamı tavsiye edilmiştir.
