Çakırkaya Manastırı, Gümüşhane ili Şiran ilçesi Çakırkaya Köyü (Kozağaç Mevkii) sınırlarında, zeminden yaklaşık 65 m yükselen büyük bir kaya kütlesinin oyulmasıyla meydana gelmiştir. Gümüşhane Merkez’e yaklaşık 100 km, Şiran ilçe merkezine 12 km uzaklıktadır. Tomara Şelalesi güzergâhında bulunur; ana yoldan yaklaşık 100 m içeride, geniş bir toprak yoldan hafif tırmanışla ulaşılabilmektedir.

Tarihçesi

Yapının inşa tarihine ilişkin kesin bir kayıt bulunmamaktadır. Mimari özelliklerine dayanılarak XIII–XV. yüzyıllar arasına tarihlendirilmektedir. Kaynaklarda, yapının 1848 yılında Piskopos Jeremias Georgiades tarafından manastır olarak yeniden düzenlendiği belirtilmektedir.

^{Çakırkaya Kilisesi(Anadolu Ajansı)}

Genel Düzen

Kompleks; ana kilise, batısında yer alan kaya şapeli, kayalıklar içinde bazı küçük mekânlar ile güney kesimde temel seviyesinde eş boyutlu hizmet odalarından oluşmaktadır. Bu hizmet odaları günümüze ulaşmamıştır.

Kilise

• Erişim: Güney cephesinde kayaya oyulmuş basamaklarla sağlanır.
• Ölçüler ve Plan: Yaklaşık 14,96 × 7,18 m boyutlarında, üç nefli kubbeli bazilika planındadır.
• Taşıyıcı ve Örtü: İç mekân, yuvarlak kemerlerle birbirine bağlanan iki destek dizisiyle üç nefe ayrılır. Nefler doğu–batı doğrultusunda beşik tonozlarla örtülmüş; naos üzerine kayadan oyularak bir kubbe yerleştirilmiştir.
• Sütunlar: Kayadan oyulmuş sekiz sütundan yalnızca biri günümüze ulaşmıştır; diğerleri yıkılmış, üst kısımlarda tavana bağlı sarkıt biçimli kalıntılar korunmuştur.
• Apsis ve Donatı: Doğuda ana apsis ve basamaklı synthronon ile yan apsislerde nişler bulunmaktadır.
• Aydınlatma ve Bezemeler: Güney cephede iki küçük pencere vardır; çevrelerinde oyma süslemeler mevcuttur. Tavanda, kubbenin ortasına gömülü haç motifi bulunur.
• Korunma Durumu: Giriş kapısı üzerindeki tavan kısmen çökmüş; yapı genelinde önemli tahribat gözlenmektedir.

Kaya Şapeli (Batı Şapeli)

• Konum ve Erişim: Kilisenin batısında, kaya basamaklarla ulaşılan tek nefli bir mekândır.
• Ölçüler ve Plan: Yaklaşık 8,30 × 3,50 m, uzunlamasına dikdörtgen planlıdır (Özkan, 2010, s. 79).
• Giriş ve Narteks: Yaklaşık 1,00 m açıklığa sahip girişi büyük ölçüde tahrip olmuştur. Girişin önünde 2,24 m uzunluğunda, yuvarlak kemerlerle ana mekândan ayrılan narteks niteliğinde bir ön mekân yer alır.
• Aydınlatma: Güney duvarda 1,10 m genişliğinde tek pencere açıklığı vardır; günümüzde tahrip durumdadır.
• Apsis: Doğuda 2,90 m genişliğinde ve 1,80 m derinliğinde tek apsis bulunur; içerisinde üç niş yer almaktadır. Apsis zemini ana kaya döşemesinden 0,20 m yüksektedir. Kuzeydoğu köşede, zemine 0,50 × 0,50 m ölçülerinde bir kaya çukuru açılmıştır.
• Bezemeler: İç mekân sadedir; fresk bulunmaz.
• Dış Unsur: Batı dış yüzeyinde 13 m uzunluğunda bir su kanalı tespit edilmiştir.

Ulaşım ve Çevresel Bağlam

Kompleksin bulunduğu kayalık kütle çevreye hâkim bir yükselti niteliğindedir. Kayada ayrıca tafoni şekilli doğal oluşumlar görülmektedir.

Çakırkaya Manastırı, bölgedeki kayaya oyulmuş yapılardan farklı olarak üç nefli, kubbeli bazilika planı ile dikkat çeker. Batısındaki kaya şapeli, tek nefli şapellerin tipik özelliklerini yansıtır; iç mekânında fresk bulunmaması ve özenli işçiliği ile öne çıkar (Özkan, 2010, s. 81). Yapının 1848’de yeniden manastır olarak düzenlenmesi, ortaçağ kökenli bu yapının geç dönemde de kullanım gördüğünü göstermektedir.