Amasya ilinin sakin ve doğal güzellikleriyle öne çıkan ilçelerinden biri olan Hamamözü, il merkezine yaklaşık 90 kilometre uzaklıkta yer almaktadır. Adını, merkezinde bulunan ve tarihi Roma dönemine kadar uzandığı düşünülen şifalı termal hamamlardan ve içinden geçen dereden (öz) almıştır. Uzun yıllar Gümüşhacıköy'e bağlı bir nahiye olan Hamamözü, 1990 yılında ilçe statüsü kazanmıştır.
Hamamözü (Hamamözü Kaymakamlığı)
Tarih
Amasya iline bağlı Hamamözü ilçesinin tarihi, bölgenin coğrafi konumu ve doğal kaynakları ile yakından ilişkilidir. Özellikle sahip olduğu termal su kaynakları, yerleşimin tarih boyunca önemini korumasında etkili olmuştur. Antik dönemlerden itibaren kullanılan bu sıcak suların etrafında şekillenen yerleşim, zaman içinde farklı medeniyetlerin izlerini taşımıştır. Bölgenin genel tarihi Hititlere kadar uzanmakla birlikte, Hamamözü özelindeki yerleşimin ne zaman başladığına dair kesin bilgiler sınırlıdır. Ancak termal kaynakların varlığı, Roma ve Bizans dönemlerinde de bölgenin bilindiği ve kullanıldığına işaret etmektedir.
Türklerin Anadolu'ya gelişiyle birlikte bölge, Türk hakimiyetine girmiştir. Selçuklu ve ardından Osmanlı İmparatorluğu dönemlerinde, Hamamözü ve çevresi Amasya sancağına bağlı kalmıştır. Yerleşimin adı, bölgedeki tarihi hamamlar ve içinden geçen öz (dere) ile ilişkilendirilmektedir. Rivayetlere göre, bölgedeki sıcak su kaynağının üzerine bir hamam inşa edilmiş ve yerleşim bu hamamın etrafında gelişmiştir. Zamanla "Hamamın Özü" veya "Hamam Deresi" gibi ifadelerden türeyerek bugünkü "Hamamözü" adını almıştır. Bu termal kaynaklar, sadece yerleşime adını vermekle kalmamış, aynı zamanda bölgenin sosyal ve ekonomik hayatında da belirleyici bir rol oynamıştır.
Osmanlı idari yapısında uzun süre Gümüşhacıköy kazasına bağlı bir köy olarak varlığını sürdüren Hamamözü, Cumhuriyet döneminde idari statüsünde önemli değişiklikler yaşamıştır. Türkiye Cumhuriyeti'nin kurulmasının ardından yapılan idari düzenlemelerle, 1923 veya 1924 yılında Gümüşhacıköy'e bağlı bir nahiye (bucak) statüsü kazanmıştır. Bu dönemde, nahiye merkezi olarak idari bir kimlik edinen Hamamözü, çevresindeki köyler için bir merkez konumuna gelmiştir. Nahiye statüsü, yerleşimin gelişimine katkı sağlamış, kamu hizmetlerinin bölgeye ulaşmasını kolaylaştırmıştır.
Yaklaşık yetmiş yıl boyunca nahiye olarak kalan Hamamözü, zamanla artan nüfusu ve gelişen sosyo-ekonomik yapısıyla ilçe olma potansiyeli taşımaya başlamıştır. Bu doğrultuda yapılan çalışmalar sonucunda, 20 Mayıs 1990 tarihinde kabul edilen 3644 sayılı kanunla ilçe statüsüne kavuşmuş ve Amasya iline bağlı bir ilçe haline gelmiştir. Bu tarih, Hamamözü'nün modern idari tarihinde bir dönüm noktasıdır. İlçe olmasıyla birlikte kendi kaymakamlığına, belediye teşkilatına ve diğer kamu kurumlarına sahip olmuş, idari ve hizmet kapasitesi artmıştır.
Günümüzde Hamamözü, tarihi kimliğini ve doğal zenginliklerini koruyarak gelişimini sürdüren bir ilçedir. Özellikle termal turizm potansiyeli, ilçenin ekonomisi ve tanıtımı açısından önemli bir yer tutmaktadır. Tarihi süreçte olduğu gibi bugün de kaplıcaları, Hamamözü'nün en belirgin özelliklerinden biri olmaya devam etmektedir. Geçmişten günümüze uzanan tarihi mirası ve doğal güzellikleri ile Hamamözü, Amasya'nın önemli ilçelerinden biri olarak varlığını sürdürmektedir.
Coğrafya ve İklim
Amasya iline bağlı Hamamözü ilçesi, coğrafi konum olarak Orta Karadeniz Bölgesi'nin iç kesimlerinde yer almaktadır. İl merkezine yaklaşık 90 kilometre mesafede bulunan ilçe, kuzeyinde ve batısında Çorum iline bağlı Laçin ve Osmancık ilçeleri, doğusunda Gümüşhacıköy ilçesi ve güneyinde yine Çorum'a bağlı Mecitözü ilçesi ile komşudur. İlçenin yüzölçümü yaklaşık olarak 202 kilometrekare civarındadır ve deniz seviyesinden ortalama yüksekliği 690 metre olarak ölçülmüştür. Bu konumu, ilçenin hem Karadeniz ikliminin hem de İç Anadolu karasal ikliminin etkilerini taşıyan bir geçiş bölgesinde yer almasına neden olmaktadır.
İlçenin arazi yapısı genellikle engebeli bir karakter sergilemektedir. Kuzey kesimleri daha dağlık bir yapıya sahipken, güneye doğru arazi yapısı daha alçak tepeler ve düzlükler şeklinde çeşitlilik gösterir. İlçe merkezi ve çevresi, genellikle dağlar ve tepelerle çevrili bir vadi veya ova görünümündedir. Bu dağlık alanlar, bölgenin doğal bitki örtüsünü ve tarımsal faaliyetlerini de şekillendiren önemli unsurlardır. İlçenin hidrografik yapısı açısından belirleyici olan ana unsur, adını da aldığı "öz" yani deredir. Bu dere ve ona bağlanan küçük kollar, bölgenin su ihtiyacının karşılanmasında ve tarımsal sulamada rol oynamaktadır. Doğal bitki örtüsü, iklim ve arazi yapısına bağlı olarak değişkenlik gösterir. Yüksek kesimlerde ormanlık alanlar ve çalılıklar bulunurken vadi tabanlarında ve daha düz arazilerde tarım alanları ve bozkır bitki örtüsüne rastlanmaktadır.
Hamamözü ilçesinin iklimi, karasal iklim ile Karadeniz iklimi arasında bir geçiş özelliği göstermektedir. Bu durum, yazların sıcak ve kurak, kışların ise soğuk ve kar yağışlı geçmesine neden olur. Karadeniz ikliminin ılımanlaştırıcı etkisi iç kesimlere doğru azaldığından, karasal iklimin sertliği daha belirgin hissedilir. Yıllık sıcaklık ortalamaları ve yağış rejimi bu geçiş karakterini yansıtır. Yaz aylarında sıcaklıklar yükselirken, kış aylarında don olayları ve kar yağışı sıkça görülür. En fazla yağış genellikle ilkbahar ve sonbahar aylarında düşmektedir. Bu iklimsel özellikler, bölgede yetiştirilen tarım ürünlerini ve genel bitki örtüsünü doğrudan etkilemektedir. İlçenin coğrafi yapısı ve iklim koşulları, bölgenin yerleşim düzenini, ekonomik faaliyetlerini ve yaşam biçimini tarih boyunca şekillendiren temel faktörler olmuştur.
Nüfus ve Demografi
Hamamözü ilçesi, Amasya ili sınırları içinde yer alan küçük ölçekli bir yerleşim birimi olarak 2024 yılı itibarıyla 3.567 kişilik bir nüfusa sahiptir. Bu nüfusun 1.714’ünü erkekler, 1.853’ünü kadınlar oluşturmakta; cinsiyet dağılımı açısından %48,05 erkek, %51,95 kadın oranı gözlenmektedir. Yıllara yayılan nüfus verileri, ilçenin son on sekiz yıllık dönemde önemli dalgalanmalar yaşadığını ortaya koyar. 2007 yılında 5.264 kişi ile gözlenen en yüksek nüfus düzeyi, izleyen yıllarda kesintisiz bir düşüş trendine girerek 2015’te 3.873’e kadar gerilemiş; 2016–2017 döneminde 3.798–3.757 arasında stabilize olduktan sonra 2018’de kısa süreli bir yükselişle 3.955’e ulaşmıştır. 2019–2022 döneminde yeniden bir gerileme süreci yaşanmış; 2022 sonunda 3.495’e inen ilçe nüfusu, 2023 yılında 4.003’e kadar artarak yeniden 4 bin sınırını aşmış, 2024’te ise 3.567’ye gerileyerek son değerini almıştır. Bu nüfus hareketleri, kırsal yerleşim profilinin tipik bir yansıması olarak görülür. İlçenin 2007’den bugüne uzanan süreçte ilk yıllarda kaydettiği yüksek nüfus, sonrasında tarım dışı istihdam olanaklarının sınırlılığı ve büyükşehir merkezlerine yönelik göç baskısının etkisiyle belirgin biçimde azalmıştır. 2018’de gözlenen kısmi artış, muhtemelen geri dönüş göçleri ya da yerel ekonomik hareketlenmelerle ilişkilendirilse de izleyen üç yıl içinde yeni bir düşüş dalgası yaşanmıştır. Buna karşılık 2023’te kayda değer bir artış görülmesi, geçici de olsa nüfusun tekrar toparlanabildiğini göstermektedir.
Cinsiyet yapısına ilişkin veriler, Hamamözü’nün genç nüfus dinamikleri ve işgücünün cinsiyete göre dağılımı hakkında fikir verir. 2024 itibarıyla kadın nüfus oranının erkek nüfusa kıyasla biraz daha yüksek oluşu, kırsal alanlarda kadınların tarımsal ve ev içi üretim faaliyetlerine katılımının sürekliliğine işaret edebilir. Bununla birlikte yıllık veriler incelendiğinde erkek nüfusun kimi yıllarda kadın nüfusu az da olsa aşması, erkek göçünün geri dönüşü ya da kurumlararası iş olanaklarının dönemsel farklılıklar göstermesinden kaynaklanmış olabilir. Hamamözü’nün demografik tablosu, dar bir coğrafi alandaki nüfus hareketlerinin sosyoekonomik ve mekânsal etkenlerle nasıl şekillendiğine dair önemli ipuçları barındırır. İlçe, dönemsel nüfus artış ve azalışlarına rağmen genel olarak 3.500–4.000 aralığında sabitlenen bir nüfus profiline sahiptir. Bu istikrar, hem toplumsal dayanışma ağlarının güçlü kalmasına hem de ekonomik çeşitlendirmenin sınırlı kalmasına bağlanabilir. Uzun vadeli kalkınma ve hizmet planlaması açısından, nüfusun yeniden sürekli artışa geçebilmesi için istihdam, eğitim, sağlık ve sosyal altyapının güçlendirilmesi, aynı zamanda genç nüfusun yerinde imkânlarla desteklenmesi kritik öneme sahiptir.
Ekonomi
Amasya iline bağlı Hamamözü ilçesinin ekonomik yapısı, büyük ölçüde tarım ve hayvancılığa dayanmaktadır. İlçenin coğrafi konumu ve iklimsel özellikleri, bu iki sektörün temel geçim kaynağı olmasında belirleyici rol oynamaktadır. Tarımsal faaliyetler, ilçe ekonomisinin bel kemiğini oluşturmakta ve yerel halkın önemli bir kısmının gelirini sağlamaktadır. İlçede yetiştirilen başlıca tarım ürünleri arasında tahıllar, baklagiller ve yem bitkileri bulunmaktadır. Mevcut tarım arazileri, bu ürünlerin yetiştirilmesine olanak tanımakta ve bölgenin tarımsal üretim desenini şekillendirmektedir.
Tarımın yanı sıra hayvancılık da Hamamözü ekonomisi için vazgeçilmez bir unsurdur. Özellikle küçükbaş ve büyükbaş hayvan yetiştiriciliği yaygındır. Hayvancılık faaliyetleri, hem et ve süt ürünleri üretimi yoluyla doğrudan gelir sağlamakta hem de tarımsal faaliyetleri destekleyici bir nitelik taşımaktadır. Bölgedeki mera alanları ve yem bitkisi üretimi, hayvancılığın sürdürülebilirliği açısından önem arz etmektedir. Geleneksel yöntemlerle yapılan hayvancılık, ilçe ekonomisine katkı sunan temel uğraşlardan biridir.
Bu iki ana sektörün dışında, Hamamözü'nün ekonomik potansiyelini artıran önemli bir diğer faktör ise sahip olduğu termal su kaynaklarıdır. İlçe merkezinde bulunan ve tarih boyunca kullanılan kaplıcalar, sağlık turizmi açısından bir çekim merkezi oluşturmaktadır. Termal tesisler ve bunlara bağlı hizmetler, ilçe ekonomisine çeşitlilik katma potansiyeli taşımaktadır. Kaplıca turizmi, konaklama, yeme-içme ve diğer hizmet sektörlerinin gelişimi için bir fırsat sunarak yerel ekonomiye canlılık getirebilir. Bu doğal kaynak, ilçenin sadece tarım ve hayvancılığa dayalı ekonomik yapısını destekleyici ve çeşitlendirici bir unsur olarak öne çıkmaktadır.
İlçedeki diğer ekonomik faaliyetler genellikle bu ana sektörlere bağlı olarak gelişen küçük ölçekli ticaret ve hizmetleri içermektedir. Tarım ürünlerinin ve hayvansal ürünlerin ticareti ile temel ihtiyaçlara yönelik hizmet sunan işletmeler, ilçe merkezindeki ekonomik hayatı oluşturmaktadır. Genel olarak bakıldığında, Hamamözü ekonomisi, doğal kaynaklarına ve geleneksel üretim biçimlerine dayalı, tarım ve hayvancılığın ön planda olduğu ancak termal kaynaklar sayesinde turizm potansiyeli de barındıran bir yapı sergilemektedir.
Turizm, Kültür ve Mutfak
Amasya ilinin Hamamözü ilçesi, sahip olduğu doğal kaynaklar ve tarihi dokusuyla turizm ve kültür alanında belirli bir potansiyele sahiptir. İlçenin turistik kimliğinin merkezinde, tarih boyunca şifa kaynağı olarak bilinen ve kullanılan termal su kaynakları yer almaktadır. Bu kaynaklar, hem sağlık turizmi hem de rekreasyonel amaçlı ziyaretler için önemli bir çekim merkezi oluşturmaktadır.
İlçenin en önemli turizm değeri, adıyla da anılan tarihi hamamları ve kaplıcalarıdır. Özellikle Arkut Bey Kaplıcaları olarak bilinen termal kaynaklar, bölgenin en tanınmış doğal ve kültürel varlıklarındandır. Bu kaplıcaların tarihi, geçmiş dönemlere kadar uzanmakta ve Evliya Çelebi'nin Seyahatname'sinde dahi yer aldığı belirtilmektedir. Termal suların belirli bir sıcaklığa sahip olduğu ve çeşitli mineraller içerdiği ifade edilmektedir. Bu özelliklerinden dolayı, kaplıca sularının başta romatizmal hastalıklar, cilt rahatsızlıkları, nevralji gibi çeşitli sağlık sorunlarının tedavisine yardımcı olduğuna inanılmaktadır. Bölgede bulunan termal tesisler, ziyaretçilere bu şifalı sulardan faydalanma imkanı sunmaktadır. Tarihi hamam yapılarının yanı sıra modern tesislerin de bulunması, farklı beklentilere sahip ziyaretçilere hizmet verilmesini sağlamaktadır. Termal turizm, ilçe ekonomisine katkı sağlayan ve bölgenin tanıtımında önemli rol oynayan birincil turizm faaliyetidir.
Hamamözü’nün toplumsal yapısı, ağırlıklı olarak 19. yüzyıl sonu göçleriyle Anadolu’ya yerleşen Çerkez aileler üzerine kuruludur. Köy ve merkez yerleşimlerinde hâlâ güçlü biçimde yaşatılan ortak anılar, dil ve töre boyutlarıyla bir kültürel süreklilik sunar. İlçede her yıl düzenlenen, eskiden Hamit Kaplan ve Adil Cindemir gibi uluslararası başarılar elde etmiş güreşçilerin anısına yapılan spor ve kültür etkinlikleri, hem bölge gençliğinin sportmenlik değerlerini pekiştirir hem de yerel tarih bilincinin canlı tutulmasına katkı sağlar. Merkezdeki Hamit Kaplan Müzesi ise bir yandan Türkiye çapında tanınan bu sporcu portresini sergilerken diğer yandan küçük yerleşimlerin kültürel birikimini ulusal düzeye taşıyan bir simge işlevi görür.
İlçenin tarım ve hayvancılığa dayalı geleneksel ekonomisi, Hamamözü mutfağının temelini belirler. Ekinlik alanlarının dar olması tarımsal verimliliği sınırlasa da kavak ve söğüt koruluğu içindeki bahçelerden elde edilen meyve ve sebzeler; çevre köylerde yetiştirilen kepekli tahıllar, bakliyatlar ve süt ürünleri, hem günlük beslenmede hem de konuk ağırlama ritüellerinde öne çıkar. Termal tesiste ağırlanan misafirler, genellikle yöresel çorbalar, yoğurtlu bulgur yemekleri, taze peynir, kaymak ve sonbahar mevsiminde hazırlanan reçel-pekmez çeşitleriyle tanışır. Yerel üretimin yoğun olduğu günlerde kurulabilen pazar noktalarında sunulan ev yapımı ekmek ve hamur işleri, bölgenin kırsal mutfak mirasını korur. Bu lezzetler, iç turizm sezonu boyunca ilçenin gastronomik kimliğini ziyaretçilere tanıtır.
