Havacılık hukuku, hava sahasının hava taşıtları aracılığıyla kullanılmasından doğan hukuki ilişkileri ve faaliyetleri düzenleyen ulusal ve uluslararası hukuk kurallarının bütününü ifade eder. Bu hukuk dalı, teknolojik gelişmelerle paralel bir seyir izleyerek, özellikle 20. yüzyılın başlarından itibaren şekillenmiş ve günümüzde kendine özgü bir yapıya kavuşmuştur. 

Kapsam

Havacılık hukuku, doktrinde dar ve geniş olmak üzere iki farklı anlamda ele alınmaktadır. 

Dar Anlamda Havacılık Hukuku

Hava taşıtları vasıtasıyla hava sahasından yararlanılması sonucu ortaya çıkan hukuki ilişkileri düzenleyen kurallar bütünü olarak tanımlanır. Bu tanım, yalnızca hava seyrüseferi ve doğrudan havacılık faaliyetleri ile bu faaliyetlerin sonuçlarını konu alır. 

Geniş Anlamda Havacılık Hukuku

Hava sahasından her ne suretle olursa olsun faydalanılması sonucu meydana gelen tüm hukuki ilişkileri kapsar. Bu yaklaşıma göre, hava yoluyla ulaştırmanın yanı sıra telsiz, telgraf, radyo dalgalarının yayılması, meteorolojik faaliyetler ve hatta hava kirliliğinin önlenmesine yönelik düzenlemeler de bu alanın içindedir. 

Günümüzde "hava hukuku" ya da "havacılık hukuku" terimleri kullanıldığında genel olarak dar anlamdaki tanım kabul görmektedir. Literatürde "havacılık hukuku" (aviation law) ve "hava hukuku" (air law) terimleri üzerine tartışmalar bulunsa da, her iki terim de genellikle havacılık faaliyetlerinden doğan hukuki meseleleri ele alan metinlerde kullanılmaktadır. 

Tarihsel Gelişim

Havacılık faaliyetlerine yönelik hukuki düzenlemelerin tarihi, bu faaliyetlerin kendisi kadar eskidir. İnsanoğlunun uçma denemeleri, ilk olarak yöneticilerde korku ve endişe yaratmış, bu da ilk düzenlemelerin güvenlik ve yasaklama odaklı olmasına neden olmuştur. 

Uluslararası Gelişim

Havacılığa ilişkin ilk yasal düzenlemelerden biri, 1784 yılında Paris Polis Müdürü tarafından ruhsatsız balonla uçuşun yasaklanmasıdır. 1909'da Blériot'nun Manş Denizi'ni geçmesi üzerine İngiltere, "Aerial Navigation Act" adlı kanunu çıkararak hava seyahatini sıkı kurallara bağlamış ve belirli bölgelerde yasaklamıştır. 

Havacılığın uluslararası niteliği, küresel ölçekte bir düzenleme ihtiyacını doğurmuştur. Bu ihtiyacın bir sonucu olarak, uluslararası hava hukukunun temelini oluşturan ilk metin, 13 Ekim 1919'da imzalanan Paris Sözleşmesi'dir. Bu sözleşme, her devletin kendi ülkesi üzerindeki hava sahasında mutlak ve münhasır egemenliğe sahip olduğunu belirtmiştir. 

Uluslararası sivil havacılığın bugünkü hukuki çerçevesini belirleyen en temel belge ise 7 Aralık 1944 tarihli Şikago Sözleşmesi'dir. Bu sözleşme, Uluslararası Sivil Havacılık Örgütü'nün (ICAO) kurulmasını sağlamış ve uluslararası sivil havacılığın temel prensiplerini düzenlemiştir. 

Türkiye'deki Gelişim

Türkiye'de havacılık faaliyetlerine yönelik ilk yasal düzenleme, 22 Mayıs 1330 (1914) tarihli **"Sefâin-i Havâiyeye ait Menâtık-ı Memnûa Nizamnamesi"**dir. Bu nizamname, Osmanlı topraklarına hava yoluyla girmek isteyen yabancıların uyması gereken kuralları belirlemiştir. Buna göre, seyahat edecek kişilerin önceden izin alması , uçuş aletinin ve personelin fotoğraflarını sunması , uçağın cinsi, şekli ve rengini bildirmesi ve idare tarafından belirlenen güzergâhı takip etmesi zorunlu kılınmıştır. Bu düzenleme, milli güvenlik endişelerini ön planda tutmuştur. 

Cumhuriyet döneminde ise 9 Eylül 1925 tarihli "Seyrüsefer-i Havai Talimatnamesi" kabul edilmiştir. Bu talimatname, hava sınırları, yasak bölgeler, uçuş hakkı ve askeri/sivil hava araçlarına ilişkin kurallar gibi daha çok kamu hukukuna yönelik düzenlemeler içermektedir. 

Türkiye'de sivil havacılık alanındaki idari teşkilatlanma ve yasal çerçeve zamanla şu şekilde gelişmiştir:

• 1933: 2186 sayılı Kanun ile "Hava Yolları Devlet İşletme İdaresi" kurulmuştur. 
• 1939: 3613 sayılı Kanun ile Münakalât Vekâleti (Ulaştırma Bakanlığı) bünyesinde "Hava Yolları Umum Müdürlüğü" ihdas edilmiştir. 
• 1954-1956: Sivil havacılık faaliyetleri niteliklerine göre ayrılarak, Ulaştırma Bakanlığı bünyesinde "Sivil Havacılık Dairesi Başkanlığı" (1954) , "Türk Havayolları Anonim Ortaklığı" (1956) ve "Devlet Hava Meydanları İşletmesi Umum Müdürlüğü" (1956) kurulmuştur.
• 1983: 14 Ekim 1983 tarihli 2920 sayılı Türk Sivil Havacılık Kanunu ile sektör özel teşebbüse açılmış ve liberalleşme yönünde bir adım atılmıştır. 
• 2005: 10 Kasım 2005 tarihli 5431 sayılı Kanun ile Ulaştırma Bakanlığı'na bağlı, kamu tüzel kişiliğine sahip ve özel bütçeli Sivil Havacılık Genel Müdürlüğü kurularak sektörün düzenlenmesi ve denetlenmesi için modern bir idari yapı oluşturulmuştur. 

Kuramsal Yaklaşımlar ve Hukuk Sistemindeki Yeri

Havacılık hukuku, düzenlediği ilişkilerin çeşitliliği nedeniyle hukukun klasik sistemi içinde kolayca sınıflandırılamayan bir daldır. 

Hukukun Dalları Arasındaki Yeri ve Otonomisi

Havacılık hukuku, hem kamu hukuku hem de özel hukuka ait unsurlar barındırması nedeniyle karma nitelikli bir hukuk dalı olarak kabul edilir. İçerisinde medeni hukuk, borçlar hukuku, ticaret hukuku, ceza hukuku, idare hukuku ve devletler hukuku gibi birçok alandan hükümler barındırır. Bu nedenle, hava hukukunun diğer hukuk dallarından tamamen bağımsız bir otonomisi olduğu görüşü tartışmalıdır. Bununla birlikte, tıpkı deniz hukukunda olduğu gibi, düzenlediği alanın ve kullanılan araçların (hava taşıtları) kendine özgü yapısı, özel kuralların oluşturulmasını zorunlu kılmaktadır. Bu durum, ona sui generis (kendine özgü) bir nitelik kazandırır. 

Kamu Hukuku - Özel Hukuk Ayrımı

Havacılık hukukunda kamu hukuku ve özel hukuk ayrımı belirgin değildir ve bu iki alan iç içe geçmiştir. 

• Kamu Hukuku Yönü: Devletin hava sahası üzerindeki egemenliği, hava seyrüseferinin kamu düzeni ve güvenliği açısından denetlenmesi, hava taşıtlarının sicili, pilotların lisanslandırılması ve devlet ile taşıyıcılar arasındaki ilişkiler kamu hukuku karakteri taşır. 

• Özel Hukuk Yönü: Taşıyıcı ile yolcu veya yük gönderen arasındaki taşıma sözleşmeleri, hava aracının mülkiyeti, rehni veya sigortası, üçüncü kişilere verilen zararlardan doğan sorumluluk gibi konular özel hukuk alanına girer. 

Temel Özellikleri

Havacılık hukukunu diğer hukuk dallarından ayıran bazı temel özellikleri bulunmaktadır:

Uluslararası Niteliği

Havacılık hukuku, doğası gereği uluslararası bir karaktere sahiptir. Hava taşıtlarının kısa sürede ülke sınırlarını aşması , tek bir uçuşun birden fazla devletin hukukunu ilgilendirmesi ve ilk düzenli hatların dahi uluslararası olması bu niteliğin temel nedenleridir. Bu durum, hukuki düzenlemelerin de ulusal düzeyde kalmayıp uluslararası bir uyum gerektirmesini zorunlu kılmıştır. 

Politik Niteliği

Hava sahası ve hava araçları, ülkelerin ulusal güvenliği, dış politikası ve ekonomik çıkarları açısından büyük bir önem taşıdığından, havacılık hukuku kaçınılmaz olarak politik bir özellik gösterir. Devletlerin hava sahaları üzerindeki egemenlik hakları, hava trafik haklarının dağıtımı ve sivil havacılık faaliyetlerinin denetlenmesi gibi konular, politik ve stratejik kararların bir sonucudur. 

Hava Hukukunun Kaynakları ve Önemli Belgeler

Uluslararası Kaynaklar

Uluslararası havacılık hukukunun temel kaynakları şunlardır:

Uluslararası Sözleşmeler

• Paris Sözleşmesi (1919): Devletin hava sahası üzerindeki egemenliğini tesis eden ilk temel metindir. 
• Şikago Sözleşmesi (1944): Modern uluslararası sivil havacılığın anayasası olarak kabul edilir ve ICAO'yu kurmuştur. 
• Varşova Sözleşmesi (1929): Uluslararası hava taşımacılığında taşıyıcının sorumluluğunu düzenleyen temel metindir. 
• Montreal Sözleşmesi (1999): Varşova sistemini modernize ederek yolcu ve kargo taşımacılığındaki sorumluluk rejimini güncellemiştir. 
• Cape Town Sözleşmesi (2001): Hava aracı finansmanına ilişkin uluslararası menfaatleri düzenler. 
• Uluslararası Örf ve Adet Kuralları: Devletlerin uygulamalarıyla zamanla oluşan ve hukuki bağlayıcılık kazanan kurallardır. 

Uluslararası Kuruluşlar

• ICAO (Uluslararası Sivil Havacılık Örgütü): Şikago Sözleşmesi eklerini (Annex) yayımlayarak uluslararası standartları ve tavsiye edilen uygulamaları belirler. 
• IATA (Uluslararası Hava Taşımacılığı Birliği): Havayolu şirketleri arasında ticari ve operasyonel standartların geliştirilmesinde rol oynar. 

Ulusal Kaynaklar (Türkiye)

• 2920 sayılı Türk Sivil Havacılık Kanunu: Sektördeki temel kanuni düzenlemedir. 
• 5431 sayılı Sivil Havacılık Genel Müdürlüğü Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun: Sivil havacılık otoritesinin yasal dayanağını oluşturur. 
• Yönetmelikler ve Talimatlar: Kanunların uygulanmasına yönelik olarak Sivil Havacılık Genel Müdürlüğü tarafından çıkarılan alt düzey düzenlemelerdir (Örn: SHT-IHA). 

Uygulama Alanları

Rekabet Hukuku

Hava taşımacılığı sektörünün liberalleşmesi, rekabet hukuku kurallarının bu alanda etkin bir şekilde uygulanmasını gündeme getirmiştir. Avrupa Birliği ve Türkiye'de, havayolu işletmeleri arasındaki anlaşmalar, birleşme ve devralmalar, pazar hâkimiyetinin kötüye kullanılması gibi konular rekabet otoriteleri tarafından denetlenmektedir. Bu kapsamda ilgili pazarın tanımı (genellikle kalkış-varış noktası çifti veya rota temelinde) , grup muafiyetleri ve slot tahsisi gibi konular önem taşır.

İnsansız Hava Araçları (İHA) Hukuku

Teknolojik gelişmelerle birlikte İHA'ların (drone) sivil ve askeri alanda kullanımı yaygınlaşmış, bu da yeni hukuki sorunları beraberinde getirmiştir. İHA'ların hukuki statüsü (uçak sayılıp sayılmayacakları) , hava sahası entegrasyonu ve seyrüsefer güvenliği gibi konular ulusal ve uluslararası düzeyde düzenlenmektedir. Şikago Sözleşmesi'nin 8. Maddesi "pilotsuz hava araçlarına" atıfta bulunurken , Türkiye'de Sivil Havacılık Genel Müdürlüğü tarafından çıkarılan talimatlar (SHT-IHA) bu alandaki operasyonel usul ve esasları belirlemektedir. 

Diğer Alanlar

Havacılık hukukunun uygulama alanları arasında ayrıca şunlar yer almaktadır:

• Hava Taşıma Sözleşmeleri: Yolcu ve yük taşımacılığında tarafların hak ve yükümlülükleri.
• Taşıyıcının Sorumluluğu: Kaza, gecikme, bagaj kaybı gibi durumlarda taşıyıcının hukuki sorumluluğu.
• Hava Aracı Sicili ve Mülkiyeti: Hava araçlarının tescili, uyrukluğu ve üzerlerindeki ayni haklar. 
• Uçuş Emniyeti ve Güvenlik: Uçuşa elverişlilik standartları, havaalanı güvenliği ve yasa dışı eylemlerin önlenmesi.
• Hava Trafik Hakları: İkili hava ulaştırma anlaşmaları çerçevesinde belirlenen trafik hakları ve havaalanlarındaki slot tahsisleri.