Samsun ilinin iç kesimlerinde, il merkezine yaklaşık 84 kilometre güneybatıda yer alan Havza ilçesi, Samsun'u iç bölgelere bağlayan karayolu üzerinde konumlanmıştır. İlçe, özellikle Türkiye Cumhuriyeti'nin kuruluş sürecindeki rolüyle bilinir; Mustafa Kemal Atatürk, 19 Mayıs 1919'da Samsun'a çıktıktan sonra buraya gelmiş, bir süre konaklamış (günümüzde Atatürk Evi ve Müzesi) ve milli mücadeleyi organize eden ilk belgelerden biri olan Havza Tamimi'ni burada yayımlamıştır. Coğrafi olarak bir havza içerisinde bulunan ilçe, aynı zamanda antik dönemlerden beri kullanıldığı belirtilen ve tedavi edici özellikleri olduğu rapor edilen termal su kaynakları (kaplıcalar) ile tanınmaktadır; bu kaynaklar çevresinde termal turizme yönelik tesisler bulunmaktadır. İlçenin ekonomisi tarım, hayvancılık, termal turizm ve transit konumundan kaynaklanan hizmetler ile sanayi faaliyetlerine dayanmaktadır.
Tarih
Havza ilçesinin tarihi, bulunduğu coğrafi konum ve özellikle sahip olduğu termal su kaynakları ile yakından ilişkilidir. İlçenin bulunduğu bölgenin tarihi, antik dönemlere kadar uzanmaktadır. Bölgede Hitit, Frig ve Paflagonya hakimiyetlerinin izlerine rastlanabileceği belirtilmektedir. Antik dönemlerde "Therme" adıyla anıldığına dair kayıtlar bulunan yerleşimin, Roma ve Bizans dönemlerinde de termal kaynakları nedeniyle bilindiği ve kullanıldığı anlaşılmaktadır. Kaplıcaların bu erken dönemlerden itibaren sağlık amaçlı kullanıldığına dair bilgiler mevcuttur.
Türklerin Anadolu'ya girişiyle birlikte bölge, Selçuklu Devleti'nin egemenlik alanına dahil olmuştur. Selçuklu döneminde ve sonrasındaki beylikler sürecinde Havza'nın idari durumu ve gelişimi hakkında ayrıntılı bilgi kaynaklarda sınırlı olmakla birlikte, bölgenin Türk hakimiyeti altında kaldığı bilinmektedir. Osmanlı İmparatorluğu döneminde Havza, Canik Sancağı'na bağlı bir yerleşim birimi olarak kaydedilmiştir. Bu dönemde, özellikle Yörgüç Paşa gibi yöneticilerin katkılarıyla imar faaliyetleri gördüğü, cami ve hamam gibi yapıların inşa edildiği belirtilmektedir. Termal kaynakların kullanımı Osmanlı döneminde de devam etmiş, kaplıcalar etrafında tesisler gelişmiştir. Zamanla idari olarak nahiye ve ardından kaza (ilçe) statüsü kazanmıştır.
Havza'nın Türkiye Cumhuriyeti tarihindeki yeri, özellikle Milli Mücadele dönemindeki olaylarla tanımlanır. Mustafa Kemal Atatürk, 19 Mayıs 1919'da Samsun'a çıktıktan sonra, Milli Mücadele'yi organize etmek amacıyla Anadolu'nun içlerine doğru ilerlerken 25 Mayıs 1919'da Havza'ya gelmiştir. Burada, o dönemde Mesudiye Oteli olarak bilinen, günümüzde ise Atatürk Evi ve Müzesi olarak düzenlenen binada 18 gün (12 veya 13 Haziran 1919'a kadar) kalmıştır. Havza'da geçirdiği bu süre zarfında, yerel yöneticiler ve halkla temaslarda bulunmuş, Milli Mücadele'nin amaçları doğrultusunda çalışmalar yürütmüştür. Bu çalışmaların en bilinen sonucu, 28 Mayıs 1919 tarihinde yayımladığı Havza Tamimi'dir (Bildirgesi). Bu tamim ile işgallerin protesto edilmesi ve ulusal bilincin uyandırılması yönünde adımlar atıldığı kaynaklarda ifade edilmektedir. Bu olaylar nedeniyle Havza, Milli Mücadele tarihinde özel bir konuma sahip olmuştur.
Cumhuriyet döneminde Havza, ilçe statüsünü koruyarak idari yapısını sürdürmüştür. İlçenin gelişiminde, sahip olduğu termal kaynaklar ve Samsun'u iç bölgelere bağlayan ana karayolu üzerinde bulunması etkili olmuştur. Termal turizme yönelik yatırımlar devam etmiş, ulaşım altyapısı gelişmiştir. Tarım ve hayvancılık da ilçenin ekonomik yapısındaki yerini korumuştur. Günümüzde Havza, hem termal kaynakları hem de Milli Mücadele'deki rolü ile anılan bir ilçe kimliğine sahiptir.
Coğrafya ve İklim
Samsun ilinin iç kesimlerinde yer alan Havza ilçesi, coğrafi konumu ve iklimsel özellikleri itibarıyla Karadeniz Bölgesi ile İç Anadolu Bölgesi arasında bir geçiş alanı niteliği taşır. İlçe, Samsun il merkezinin yaklaşık 84 kilometre güneybatısında, Karadeniz kıyısına ise yaklaşık 80 kilometre mesafede bulunur. Kuzeyinde Kavak, batısında Vezirköprü, doğusunda Ladik ilçeleri ve güneyinde Amasya ilinin Suluova ilçesi ile komşudur. Coğrafi olarak, Samsun'u Anadolu'nun iç kesimlerine bağlayan D795/E95 karayolu üzerinde yer alması, ilçeye bir geçiş noktası konumu kazandırmaktadır.
İlçenin topografyası, adından da anlaşılacağı üzere, etrafı dağlarla çevrili bir çöküntü havzası (ova) görünümündedir. Bu havza alanı, Tersakan Irmağı ve kolları tarafından drene edilmektedir. İlçe merkezi bu havza tabanında, ortalama 675 metre rakımda kurulmuştur. Havzayı çevreleyen dağlık kütleler arasında Tavşan Dağı, Hacılar Dağı ve Deveci Dağı gibi yükseltiler bulunmaktadır ve bu dağların rakımı yer yer 1300 metreyi aşabilmektedir. Bu engebeli arazi yapısı, ilçenin yüzey şekillerinin temel karakteristiğini oluşturur. Hidrografik olarak Tersakan Irmağı ve ona katılan dereler, ilçenin su ağını meydana getirir. Ayrıca, ilçe jeolojik yapısıyla ilişkili olarak termal su kaynaklarının varlığıyla bilinmektedir.
Havza'nın iklimi, Karadeniz iklimi ile karasal iklim arasında bir geçiş iklimi özelliği gösterir. Karadeniz kıyısının nemli ve ılıman etkileri ilçede azalmış, İç Anadolu'nun karasal ikliminin etkileri ise belirginleşmiştir. Bu durum, yazların genellikle sıcak ve kurak, kışların ise soğuk ve kar yağışlı geçmesine neden olur. Yıllık sıcaklık ortalamaları ve yağış rejimi bu geçiş karakterini yansıtır. Kış aylarında don olayları sıkça görülür ve kar örtüsü belirli bir süre yerde kalabilir. Yıllık toplam yağış miktarı, Karadeniz kıyı şeridine göre daha düşüktür ve yağışlar daha çok ilkbahar ve sonbahar mevsimlerinde yoğunlaşır. Yaz aylarında ise yağışlar azalır ve kuraklık hissedilebilir. Rüzgar rejimleri ve nem oranları da kıyı kesimlerinden farklılıklar gösterir.
Doğal bitki örtüsü de iklim ve topografyaya bağlı olarak çeşitlilik gösterir. İlçeyi çevreleyen dağlık alanlarda ormanlık alanlar bulunur; bu ormanlarda çam, meşe gibi ağaç türlerine rastlanabilir. Havza tabanında ve daha alçak kesimlerde ise karasal iklime daha dayanıklı step (bozkır) bitki örtüsü unsurları görülebilir. Ancak ovadaki arazilerin büyük bölümü tarımsal faaliyetler için kullanılmaktadır.
Nüfus ve Demografi
Samsun iline bağlı Havza ilçesinin nüfus ve demografik yapısı, 2007–2024 dönemine ait yıllık veriler ışığında ele alındığında çarpıcı bir dönüşüm süreci göstermektedir. 2007 yılında 48 615 kişi ile dönemin en yüksek seviyesine ulaşan ilçe nüfusu, sonraki yıllarda genel bir azalma eğilimine girerek 2024 itibarıyla 38 493 kişiye gerilemiştir. İncelenen on yedi yıllık dönemde toplam nüfus kaybı 10 122 kişi düzeyindedir ve bu kayıp, yıllık bazda ortalama birkaç yüz kişilik bir düşüş hızına işaret etmektedir.
Uyumlu bir biçimde ilerleyen cinsiyet dağılımı da demografik profilin ayrıntılarını ortaya koymaktadır. 2024 verilerine göre ilçedeki 18 987 erkek ve 19 506 kadın nüfus, %49,33 erkek – %50,67 kadın oranıyla oldukça dengeli bir yapı sergilemektedir. Söz konusu oranlar, dönem boyunca cinsiyetler arası dağılımın büyük ölçüde korunarak, hafif bir kadın çoğunluğunun varlığını sürdürdüğünü göstermektedir.
Yıllık nüfus verilerine bakıldığında, 2007 sonrası kesintisiz azalma süreci 2013–2015 yıllarında hız kazanmış, 2016–2018 arasında sınırlı düzeyde dengelenme ve küçük artışlar gözlenmiştir. Ardından 2019–2022 arasında yeniden düşüş trendi hakim olurken, 2023’te 38 824 kişiye ulaşan geçici bir artış yaşanmış; 2024’te ise bu rakam 38 493’e inerek yeniden hafif bir gerilemeyi gösteren bir grafik ortaya koymuştur. Bu dalgalanmalar, nüfus kaybının monitör edildiği yılların büyüklükleri arasında bazı yıllarda yatay seyirler ve sınırlı geri kazanımlar da yaşandığını ortaya koymaktadır.
İlçenin demografik profilinin analitik değerlendirmesinde, yaş gruplarına dair ayrıntılı veriler sunulmasa da uzun dönemde gözlenen nüfus azalmasının, kırsal yerleşim bölgelerinde yaygın görülen göç dalgalarını, doğurganlık hızındaki değişimleri ve yaşlanan nüfus yapısını çağrıştırdığı söylenebilir. Öte yandan, cinsiyet oranının hemen hemen eşit düzeyde kalması, her iki cinsiyetin de ilçede varlık ve devamlılık gösterebildiğine işaret etmektedir.
Ekonomi
Samsun iline bağlı Havza ilçesinin ekonomik yapısı, tarım, hayvancılık, ormancılık, sanayi, ticaret, hizmetler ve termal turizm gibi çeşitli sektörlerin bir araya gelmesiyle oluşmaktadır. İlçenin coğrafi konumu, tarımsal potansiyeli, termal su kaynakları ve ana ulaşım yolları üzerinde bulunması, ekonomik faaliyetlerin yönünü ve gelişimini etkileyen faktörlerdir.
Tarım ve hayvancılık, ilçe ekonomisinin temel bileşenleri arasında yer almaktadır. Havza Ovası ve çevresindeki arazilerde başta buğday, arpa, şeker pancarı, mısır, ayçiçeği olmak üzere çeşitli tarla bitkileri ile yem bitkileri, sebze ve meyve üretimi yapılmaktadır. Tarımsal üretim, hem yerel tüketime hem de ticarete konu olmaktadır. Hayvancılık faaliyetleri de yaygındır; büyükbaş ve küçükbaş hayvan yetiştiriciliği yapılmakta olup, bu sektör de tarımla birlikte kırsal nüfus için bir geçim kaynağıdır. Ormancılık faaliyetleri de ilçenin doğal kaynaklarına dayalı ekonomik uğraşlar arasındadır.
Sanayi sektörü, özellikle Havza Organize Sanayi Bölgesi'nin (OSB) faaliyete geçmesiyle birlikte gelişim göstermektedir. Belirli bir alan üzerine kurulu olan
OSB, çeşitli sektörlerden firmalara ev sahipliği yapmaktadır. Kaynaklarda belirtildiği kadarıyla OSB'de gıda, metal işleme, makine, otomotiv yan sanayi, orman ürünleri ve yapı malzemeleri gibi alanlarda üretim yapan tesisler bulunmaktadır. OSB, ilçede sanayi üretiminin artmasına ve istihdamın gelişmesine katkı sağlamaktadır. OSB dışında da ilçede çeşitli küçük ve orta ölçekli sanayi işletmeleri faaliyet gösterebilir.
Ticaret ve hizmetler sektörü, Havza'nın ekonomik yapısında önemli bir yer tutar. İlçenin Samsun'u iç bölgelere bağlayan karayolu üzerinde yer alması, transit ticareti ve buna bağlı hizmetleri (konaklama, yeme-içme, akaryakıt istasyonları vb.) teşvik etmektedir. İlçe merkezinde ve karayolu güzergahında çeşitli ticari işletmeler bulunmaktadır. Tarım ürünleri ve sanayi mamullerinin ticareti de yapılmaktadır. Bankacılık, ulaşım ve diğer kamu/özel hizmetler de bu sektörün parçalarıdır.
Termal turizm, Havza'nın sahip olduğu termal su kaynaklarına dayalı olarak gelişen bir diğer ekonomik faaliyettir. İlçede bulunan kaplıcalar, sağlık turizmi amacıyla kullanılmaktadır. Bu kaynaklar etrafında termal oteller, fizik tedavi merkezleri ve diğer konaklama ve hizmet tesisleri faaliyet göstermektedir. Termal turizm sektörü, sağladığı istihdam ve yerel ekonomiye yaptığı katkı ile ilçe için bir gelir kaynağıdır.
Turizm- Kültür - Mutfak
Samsun ilinin Havza ilçesi, termal kaynakları, Türkiye Cumhuriyeti tarihindeki yeri ve çeşitli dönemlere ait mimari yapıları ile belirli bir turizm ve kültür profili sunmaktadır. İlçenin bu kimliğini oluşturan unsurlar arasında kaplıcalar, müzeler, tarihi cami, köprü, okul, tren istasyonu, sivil mimari örnekleri ve yerel mutfak bulunmaktadır.
Havza'nın termal su kaynakları, ilçenin en bilinen özelliklerindendir. Aslanağzı ve Kızgözü isimleriyle anılan bu kaynakların kullanımı geçmiş dönemlere (Roma, Bizans, Selçuklu, Osmanlı) kadar uzandığı belirtilmektedir. Termal suların belirli sıcaklık derecelerine ve mineral içeriklerine sahip olduğu ve romatizmal hastalıklar, cilt rahatsızlıkları gibi bazı sağlık sorunlarına karşı tedaviye yardımcı etkileri olduğu rapor edilmiştir. Bu kaynaklar çevresinde, tarihi Vakıf Hamamı gibi yapıların yanı sıra modern termal tesisler de hizmet vermektedir.
İlçenin modern Türkiye tarihindeki yeri, Havza Atatürk Evi ve Müzesi ile somutlaşmaktadır. Mustafa Kemal Atatürk'ün Milli Mücadele'yi başlatma sürecinde 1919 yılında konakladığı bu bina, Havza Tamimi'nin hazırlandığı yer olarak kaydedilmiştir. Günümüzde müze olarak düzenlenen yapıda, Atatürk'e ait eşyalar ve döneme ilişkin belgeler sergilenmektedir.
Tarihi mimari miras kapsamında farklı yapılar bulunmaktadır. Yörgüç Paşazade Mustafa Bey Camii, 15. yüzyıl başlarına tarihlendirilen bir yapıdır. Tersakan Çayı üzerinde yer alan Kurt Köprü'nün Selçuklu veya Beylikler dönemine ait olabileceği düşünülmektedir; köprü taş malzemeden yapılmış kemerli bir yapıdadır. Taş Mektep, Cumhuriyetin ilk yıllarında okul olarak inşa edilmiş taş bir binadır ve günümüzde farklı bir işlevle (örneğin kültür merkezi) kullanılıyor olabilir. Samsun-Sivas demiryolu hattı üzerinde bulunan tarihi Gar Binası da dönemin mimari özelliklerini yansıtan bir yapıdır. İlçede ayrıca, geleneksel Osmanlı konut mimarisi özelliklerini gösteren, ahşap ve kerpiç gibi malzemelerle yapılmış Tarihi Havza Evleri de bulunmaktadır.
İlçenin kültürel yapısı hakkında, sağlanan kaynaklarda belirli festivaller, el sanatları veya diğer folklorik unsurlara dair ayrıntılı bilgi yer almamaktadır.
Havza mutfağı, yöresel ürünlere dayalı yemekleri içerir. Kaynaklarda belirtilen bazı yerel yemekler arasında Tirit (genellikle kaz eti suyu ve yufka ile hazırlanır), Kaz Ekmeği veya Kaz Pilavı, Keşkek, Yağlı veya Çörek adı verilen hamur işleri ve Halbur Tatlısı bulunmaktadır. Bu yemekler, Havza'nın gastronomik kimliğini oluşturan unsurlardır.
