İspir, Türkiye'nin Doğu Anadolu Bölgesi'nde yer alan Erzurum iline bağlı bir ilçedir. Erzurum’un kuzeydoğusunda, Çoruh Nehri vadisinde konumlanan İspir, zengin tarihi geçmişi, özgün coğrafi yapısı ve kültürel mirası ile dikkat çeker.

Karadeniz iklimi ile karasal iklimin geçiş kuşağında yer alan ilçe, doğal güzellikleri, yaylaları ve tarihi yapılarıyla öne çıkar. Aynı zamanda Doğu Anadolu’yu Doğu Karadeniz kıyılarına ve Kafkaslara bağlayan, tarihin çeşitli dönemlerinde askeri ve ticari amaçla kullanılan doğal ve tarihi yollar üzerinde kurulmuştur.

Dünyanın en hızlı akan nehirlerinden biri olan Çoruh Nehri, İspir’den doğmakta olup ilçe sahip olduğu 76.865 hektarlık orman varlığıyla Erzurum’un en fazla orman arazisine sahip ilçesidir.

^{İspir (İspir Belediyesi)}

Tarihçe

Doğu Anadolu’yu Doğu Karadeniz kıyılarına ve Kafkasya’ya bağlayan tarihî geçit yolları üzerinde kurulu bulunan İspir ve çevresi; tarih boyunca Hurri, Urartu, Saka (İskit), Med, Pers, Roma, Bizans, Sasani, Emevî, Abbâsî, Selçuklu, İlhanlı, Karakoyunlu, Timurlu, Akkoyunlu, Gürcü Krallığı ve Osmanlı gibi birçok medeniyetin egemenliği altında kalmıştır. Urartular dönemine ait kaynaklarda bölge "Kulka (Qulha)" olarak anılmaktadır.

Osmanlı idaresine 1514 tarihli Çaldıran Seferi sonrası giren İspir, 1515 yılında sancak statüsü kazanarak Diyarbakır Beylerbeyliği’ne, 1520’de ise Rum Eyaleti’ne bağlanmıştır. 1535'te yeni kurulan Erzurum Eyaleti'ne bağlanmıştır. 1642 tarihli Avarız defterine göre ilçede 12 Müslüman, 17 gayrimüslim hane ile birlikte 139 asker ve 10 din görevlisi bulunmaktaydı.

1835 nüfus defterinde merkezle birlikte 152 yerleşim yerinde toplam 11.308 erkek nüfus yer almakta, bunun 10.691’i Müslüman, 617’si ise gayrimüslimdi.

İspir, 1839 yılında nahiye olarak kayıtlara geçmiştir. 1880’de Bayburt’a bağlanmış; 1888’de ise tekrar Erzurum merkeze bağlanarak kaza statüsüne kavuşmuştur. 1892-1898 yılları arasında 143 köye sahipti. 1895-96 yıllarında telgraf hattı, 1900’de Bayburt-İspir arası posta hizmeti başlamış; aynı yıl yeni hükûmet konağı inşa edilmiştir.

I. Dünya Savaşı sırasında 1916-1918 yılları arasında Rus işgalinde kalan İspir, 25 Şubat 1918'de 1. Kafkas Kolordusu birliklerince yeniden Osmanlı idaresine katılmıştır.

Coğrafya

İspir, Erzurum il merkezinin 143 km kuzeyinde yer almakta olup 2.244 km² yüzölçümüne sahiptir. İlçenin güney ve kuzeyinde 2.400–3.900 m arasında değişen rakımlara sahip çok sayıda dağ bulunmaktadır. Kaçkarlar’ın yanı sıra Mescit Dağı (3.240 m), Deve Dağı (3.363 m), Sandık Dağı (3.186 m), Dilek Dağı (3.549 m) ve Verçenik Dağları önemli yükseltilerdir.

Çoruh Nehri’nin kaynağı ilçenin sınırları içinde yer almaktadır. İspir, 76.865 hektar ile Erzurum’un en fazla ormanlık alana sahip ilçesidir.

İklim

İspir, Karasal ve Karadeniz iklimleri arasında bir geçiş bölgesinde yer almakta olup genel olarak karasal iklim etkisi altındadır. Erzurum’un diğer ilçelerine kıyasla daha ılıman kış koşulları görülür. İlçenin kuzey ve güneyinin yüksek dağlarla çevrili olması, yerel iklim çeşitliliğini artırmaktadır.

Çoruh Vadisi boyunca ilerledikçe Yusufeli yönüne doğru mikroklima etkisi belirginleşir. Bu alanda nar, pirinç ve çeltik gibi sıcak iklim bitkilerinin yetişmesi mümkündür. Ayrıca bölge göçmen kuşların geçiş güzergâhı üzerinde yer almakta olup birçok kuş türüne ev sahipliği yapmaktadır.

^{İspir (İspir Müftülüğü)}

Nüfus ve Demografi

TÜİK Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi (ADNKS) 2024 verilerine göre İspir’in toplam nüfusu 11.453 kişidir. 2017 yılı verilerine göre bu sayı 14.469 idi. Zaman içerisinde nüfusta bir azalma yaşanmıştır. İlçe merkezi dışında çok sayıda kırsal mahalle yer almakta, nüfusun önemli bir kısmı tarım ve hayvancılık ile uğraşmaktadır. Genç nüfusun bir bölümü büyükşehirlere göç etmektedir.

Ekonomi

İlçe ekonomisi büyük ölçüde tarım ve hayvancılığa dayalıdır. Dut ve dut ürünleri (pestil, pekmez, kuru dut vb.) ile özellikle coğrafi işaretli “İspir Fasulyesi” başlıca geçim kaynaklarındandır. Son yıllarda seracılık, arıcılık ve yapay balıkçılık faaliyetleri de gelişmektedir. Tarıma elverişli alanların kısıtlı oluşu nedeniyle gurbet işçiliği ve özellikle fırıncılık ilçede yaygındır.

^{İspir Kalesi (İspir Kaymakamlığı)} 

Kültür, Sosyal Yapı ve Mutfak

İspir, Doğu Anadolu ile Doğu Karadeniz bölgelerinin kesişiminde yer alması dolayısıyla kültürel açıdan zengin bir yapıya sahiptir. İlçede Doğu Anadolu’ya özgü bar oyunları ile Karadeniz bölgesine özgü horon geleneksel danslar arasında öne çıkar. Tulum, davul ve zurna en yaygın müzik enstrümanlarıdır. Yöre, halk edebiyatı, atma türkü geleneği ve mutfağıyla da dikkat çeken bir kültürel senteze sahiptir. Mutfak kültürü de bu sentezin izlerini taşımakta olup özellikle fasulye, et yemekleri ve dut bazlı ürünler ön plandadır.

İlçede çok sayıda tarihî ve doğal mekân yer alır. Bunlar arasında öne çıkanlar:

• İspir Kalesi: Erzurum yolu üzerindeki hâkim bir tepede yer alır, Saltuklular tarafından inşa edilmiştir.
• İspir Camii: İlçe merkezinde, Saltuklu dönemine ait bir yapıdır.
• Tuğrul Şah Camii: Emir Atabey Erdem Şah tarafından 1200-1225 yılları arasında Tuğrul Şah adına yaptırılmıştır.
• Melik Halil Gazi Camii: Selçuklu dönemine ait olan cami, çarşı merkezindedir.
• Kadıoğlu Medresesi: Erzurum Müftüsü Kadızâde Mehmed Efendi tarafından 1725-1726 yıllarında yaptırılmıştır.
• Elmalı Mağarası (Zindan Mağara): Madenköprü beldesine 1,5 km uzaklıkta, Elmalı Mahallesi’nde yer alır.

Bunlara ek olarak ilçede Yedigöller (Çamlıkaya), Taşlıca-Hotar, Ardıçlı-Devedağı, Sırakonaklar-Davalı Yayla-Kaçkar, Çamlıca yaylası gibi yürüyüş ve tırmanış güzergâhları da ilgi görmektedir. Akkoyunlu Harabeleri, Numanpaşa Köyü Kalıntıları, Saltuklu Mezarları, Petekli Manastırı, Sandık Kalesi, Maden Kalesi ve Cankurtaran Kalesi gibi arkeolojik kalıntılar mevcuttur.