Kumuk Türkleri, Dağıstan’da yaşayan Müslüman bir Türk kavmidir. Etimolojik olarak "Kumuk" adı tarih boyunca farklı şekillerde yazılmış olup (Kumık, Kumıh, Kumuh, Gumık, Gumuh) Dîvânü Lugât’it-Türk’te bir bey adı olarak yer almıştır. Etnik kökenleri konusunda çeşitli görüşler bulunmakla birlikte, genel olarak Oğuz ve Kıpçak Türklerinin karışımıyla ortaya çıktıkları kabul edilir.

Kumuklar, genellikle Dağıstan’ın kuzeydoğusunda, Hazar Denizi kıyısı boyunca yaşamaktadır. Sovyetler Birliği döneminde Türkiye, Çeçenistan, Kuzey Osetya, Suriye ve İran gibi bölgelere göç ettikleri bilinmektedir.

^{Kumuk Türklerinin Yaşamı ve Kültürleri Hakkında Bir Belgesel (TRT Belgesel)}

Tarihî Süreç

Kumukların tarihi, Kafkasya’nın karmaşık etnik yapısı içinde şekillenmiştir. VII. yüzyılda Hazar İmparatorluğu'nun sınırları içinde kalan bölgede, Oğuz-Kıpçak boylarının kaynaşmasıyla Kumuklar oluşmuştur. XII. yüzyılda, Kazı-Kumukları yerlerinden eden Kumuklar, Hazarların yıkılmasının ardından "Şemhallik" adıyla feodal bir beylik kurmuşlardır. Bu beylik, Osmanlı Devleti ve diğer Kafkas kavimlerinin desteğiyle Rus işgaline karşı uzun süre direnmiştir. Ancak XIX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren bölge Çarlık Rusyası’nın hâkimiyetine girmiştir.

^{Kumuk Türkleriyle İlgili Video (TRT Haber)}

Kültür ve Dil

Kumuk Türkçesi, Dağıstan’da Avarcadan sonra en çok konuşulan dildir. Dil bilimcilere göre Kıpçak-Oğuz alt grubuna mensup olan Kumukça, Osmanlıca ile Kazak Türkçesi arasında bir yere konumlanmıştır.

İlk olarak Arap alfabesi kullanılan Kumukçada, daha sonra Latin (1927) ve Kril (1938) alfabeleri kullanılmaya başlanmıştır. Kumuk edebiyatının modern kurucuları arasında Yirçi Kazak ve Mirza Muhammed Mavaraev gibi isimler bulunmaktadır.

Sosyal ve Ekonomik Yapı

Kumuklar yerleşik tarımla uğraşan bir halktır. Tarım faaliyetleri arasında hububat, meyve ve bağcılık ön plandadır. Bölgedeki ekonomik faaliyetler, Dağıstan’ın sanayi ve tarıma en elverişli alanları üzerinde yoğunlaşmıştır. Ayrıca Sovyetler döneminde birçok Kumuk aydını baskılarla karşılaşmıştır; buna rağmen Kumuklar millî kimliklerini korumayı başarmışlardır.

^{Kumuk Türkleri (Anadolu Ajansı)}

Din

Şamanizm, Hristiyanlık ve Yahudilik gibi inançlardan sonra, Altın Orda Hanlığı döneminde İslamiyet'i benimsemişlerdir. Çoğunluğu Hanefi mezhebine bağlıdır. Bunun yanı sıra, Derbend ve Mahaçkale gibi yerleşimlerde İmamiye mezhebine mensup Kumuklar da bulunmaktadır.

Coğrafi Dağılım ve Nüfus

Kumuk Türkleri, Dağıstan'ın Hasavyurt, Babayurt, Kızılyurt, Karabudahkent, Kayakent, Kaytak kasaba ve bölgelerinde yaşamaktadır. Bazı etnik grupları ise Çeçenistan'ın Gudermes ilçesi ile Kuzey Osetya'nın Mozdok ilçelerinde bulunmaktadır. Kumuklar arasında şehirleşme oranı %47'dir; büyük bir çoğunluğu Mahaçkala, Buynaks, İzberbaş, Kaspiysk, Kızlar gibi Dağıstan şehirlerinde yerleşmiştir. Mahaçkala aynı zamanda Kumukların tarihî merkezidir.

Hukuk ve Yerleşim Birimleri

Kumuklar arasında geleneksel hukuk kuralları yüzyıllar boyunca geçerliliğini korumuştur. Bir meselenin veya hukuki bir davanın çözümlenmesi için Aksay ve Endirey köylerinin yaşlıları, Yamansuv ırmağının kenarında toplanır ve meseleyi burada tartışırlar. Tartışmalar sonucunda kesin ve sürekli bir çözüm yolu bulunduğunda, bu Kumuklar arasında "âdet" olarak kabul edilir. Cinayet, tecavüz, hırsızlık gibi suçlara "töre" adı verilen mahkeme bakar ve törenin verdiği cezalara halkın uyma mecburiyeti vardır. Ancak halk, törenin kararlarına itiraz edebilir ve "aksakallar" adı verilen yaşlılar meclisine başvurabilir. Bu durumda yaşlılar meclisi, törenin kararını geçersiz kılabilmektedir.

Rusya’nın Kafkasya Politikası ve Zorunlu Göç

Rusya, 19. yüzyıl boyunca Kafkasya’yı işgal etmeyi hedeflemiş ve bu süreçte bölgedeki halkları zorla göç ettirmiştir. 1860 yılında Şeyh Şamil’in teslim olması, Kafkas direnişinin sona ermesine neden olmuş ve Rus işgaline karşı koyan halklar arasında yer alan Kumuklar da Osmanlı Devleti’ne göç etmiştir.

Göç ve İskân Süreci

Osmanlı Devleti, Kafkasya’dan gelen göçmenler için iskân düzenlemeleri yapmıştır. Kumuklar, Anadolu’da Kütahya, Bursa, Erzurum, Bolu ve Sivas gibi çeşitli bölgelere yerleştirilmiştir. Osmanlı Hükûmeti, Kumuk ve diğer Kafkas halklarının iskân süreçlerinde ekonomik destek sağlamış; toprak, barınma, tarım araçları ve gıda yardımlarıyla göçmenlerin entegrasyonunu kolaylaştırmıştır. Göçmenlere günlük yevmiye yardımları verilmiş ve sosyal uyum süreçleri desteklenmiştir.