Martenzit, demir-karbon alaşımlarında (özellikle çeliklerde) rastlanan, difüzyonsuz bir faz dönüşümü ile oluşan son derece sert bir mikroyapı bileşenidir.

Oluşum Mekanizması

Martenzitik faz, çeliğin çok hızlı soğutulmasıyla (örneğin suya daldırarak) oluşur. Normalde yavaş soğuma sırasında östenit yapısındaki karbon atomları dışarı çıkıp demir karbür (Fe₃C, yani sementit) oluşturur. Ancak soğutma çok hızlı olursa karbon atomları hareket edemez, yerinde “kilitli” kalır. Bu durumda östenitin kristal yapısı, difüzyon olmadan ani bir şekilde “kayma” (shear) mekanizmasıyla değişir ve martenzit adı verilen sert bir yapıya dönüşür.

Bu dönüşüm belirli bir sıcaklığın altına inildiğinde başlar; bu sıcaklığa martenzit başlangıç sıcaklığı (Ms) denir. Ms sıcaklığına ulaşıldığında östenit kararsız hale gelir ve martenzit kristalleri oluşmaya başlar. Soğuma devam ettikçe martenzit miktarı artar ve martenzit bitiş sıcaklığı (Mf) civarında neredeyse tüm östenit martenzite dönüşür. Martenzit oluşumu zamanla değil, yalnızca sıcaklığa bağlıdır. Yani gerekli sıcaklık eşiğine ulaşıldığında dönüşüm aniden gerçekleşir. Sonuçta elde edilen martenzit yapısı çok sert, ancak aynı zamanda gevrek bir yapıdadır.

_{Martenzit Mikroyapı Görüntüsü (Yapay Zeka Tarafından Oluşturulmuştur.)}

Bu nedenle martenzit, denge fazı olmayıp demir-karbon denge diyagramında yer almaz. Martenzit elde edebilmek için, malzemenin kritik soğutma hızının üzerinde bir hızla soğutulması gerekir. Aksi takdirde daha yavaş soğuma koşullarında östenit, perlit ve ferrit gibi denge ürünlerine dönüşerek martenzit miktarı sınırlı kalır.

Mikroyapı ve Özellikler

Martenzit, çelikte östenit adı verilen yüksek sıcaklık fazının çok hızlı soğutulmasıyla oluşan özel bir yapıdır. Östenit, çeliğin yüksek sıcaklıklarda (genellikle 723 °C’nin üzerinde) sahip olduğu yüzey merkezli kübik (YMK) kristal yapıdır. Bu yapı, karbon atomlarını kafesin içindeki boşluklarda kolayca barındırabilir, yani karbon açısından “zengin” bir fazdır.

Ancak çelik bu durumdayken çok hızlı şekilde soğutulursa (örneğin suya veya yağa daldırılarak), karbon atomları yapıdan dışarı çıkmaya zaman bulamaz. Bunun yerine östenitin kafesi, difüzyonsuz bir kayma hareketiyle aniden şekil değiştirir ve hacim merkezli tetragonal (HMT) bir yapıya dönüşür. İşte bu yeni ve gergin yapı martenzit olarak adlandırılır.

_{Östenit ve Martenzit Kafes Yapıları (Yapay Zeka Tarafından Oluşturulmuştur.)}

Martenzitin mikroyapısı, karbon miktarına bağlı olarak değişir:

• Düşük karbonlu çeliklerde iğne gibi ince martenzit kristalleri oluşur.
• Yüksek karbonlu çeliklerde daha kalın, levha (plaka) benzeri martenzit yapısı gözlenir.
• Orta karbonlu çeliklerde ise bu iki morfoloji bir arada bulunur.

Martenzit yapısı çok fazla iç gerilme ve dislokasyon (kristal kusuru) içerir; bu da ona yüksek sertlik ve dayanım kazandırır. Aynı bileşimdeki bir çelik perlitik yapıdaysa yumuşak olurken, martenzitik yapıdaysa çok sert hale gelir. Ancak bu sertlik, çeliği gevrek yapar, yani kolay kırılır hale getirir. Bu yüzden martenzitik çelikler genellikle temperleme (menevişleme) adı verilen düşük sıcaklıklı bir ısıl işleme tabi tutulur. Bu işlem, iç gerilmeleri azaltır, karbonun bir kısmının yeniden düzenlenmesini sağlar ve çeliğe bir miktar tokluk (darbelere karşı dayanım) kazandırır. Böylece malzeme hem yeterince sert hem de çatlamaya karşı daha dayanıklı hale gelir.

Uygulama Alanları

Martenzitik mikroyapı, yüksek sertlik ve aşınma direnci istenen birçok mühendislik uygulamasının temelini oluşturur. Sertleştirilmiş (martenzitik) çelikler özellikle şu alanlarda yaygın şekilde kullanılır:

• Kesici aletler ve bıçaklar: Yüksek sertlik ve keskinlik gerektiğinden, endüstriyel kesme aletleri, mutfak bıçakları ve tıraş bıçakları gibi ürünler martenzitik çeliklerden imal edilir.

• Makine ve taşıt parçaları: Dişliler, miller ve rulmanlar gibi yüksek mukavemet ve aşınma direnci gerektiren otomotiv ve makine parçaları martenzitik yapıda sertleştirilmiş çeliklerden üretilir.

• Kalıp ve takım çelikleri: Plastik enjeksiyon kalıpları, pres kalıpları, matkap uçları ve benzeri takım/kalıp uygulamalarında martenzitik (çoğunlukla temperlenmiş) çelikler kullanılarak üstün dayanım ve uzun ömür elde edilir.

• Yapısal uygulamalar: Bazı özel yüksek mukavemetli yapı çelikleri ve zırh malzemeleri, martenzitik faz içererek darbe ve balistik dayanım sağlar.

_{Martenzitik Yapıda Çeliklerin Kullanıldığı Parçalar (Yapay Zeka Tarafından Oluşturulmuştur.)}

Martenzitik dönüşümler ayrıca şekil hafızalı alaşımlarda (örneğin Nitinol, NiTi) da kritik rol oynasa da, mühendislikte en yaygın kullanım alanı çeliklerin su verilerek sertleştirilmesidir. Martenzitin kontrollü oluşturulması ve ardından uygun ısıl işlemlerin uygulanması sayesinde malzemede istenen sertlik-tokluk dengesi sağlanarak güvenilir, yüksek performanslı bileşenler üretilebilmektedir.