Mazıdağı, Türkiye’nin Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde, Mardin iline bağlı bir ilçedir. Dicle Bölümü’nde yer alan ilçe, Mardin’in 47 kilometre kuzeybatısında, 1030-1090 metre yükseklikte, adını aldığı dairevi dağlar serisinin orta yerindeki bir düzlükte kurulmuştur. 869 km²’lik bir alana sahip olan Mazıdağı, 50 köy ve 14 mezradan oluşur. Daha önce Savur ve Derik ilçelerine bağlı bir nahiye iken, 9 Haziran 1937 tarihinde ilçe statüsü kazanmıştır.

Tarihçe

Mazıdağı’nın tarihi, özel bir araştırmaya konu olmamışsa da çevresindeki büyük yerleşim yerlerinin tarihinden elde edilen bilgilerle açıklanabilir. İlçenin bir yerleşim yeri olarak kökeni Bizans dönemine kadar uzanır. Eski adı “Şamrah” olan Mazıdağı, Diyarbakır’dan Şam’a uzanan kervan yolu üzerinde yer alması nedeniyle bu ismi almıştır. “Şamrah” kelimesi, “Şam’a giden yol” anlamına gelir. Günümüzdeki “Mazıdağı” ismi ise etrafını çevreleyen dağların mazı ağaçlarıyla kaplı olmasından kaynaklanmıştır.

İlçenin 3 kilometre güneybatısında, sarp bir tepede yer alan Safran Kalesi’nin kalıntıları ve çevresindeki harabeler, Bizans döneminde Diyarbakır’ı Şam’a bağlayan yol üzerinde bir Süryani yerleşimi olduğunu gösterir. V. ve VI. yüzyıllarda Sasaniler ile Bizanslılar arasındaki savaşlarda, Mardin ile birlikte bu bölge birkaç kez el değiştirmiştir. VII. yüzyılda Arapların eline geçen Şamrah’ta Hıristiyan halkın büyük kısmı Müslümanlığı kabul etmiş, Süryani olarak kalanlar ise 1392’de Timur’un istilasından sonra Mardin’e göç etmiştir.

Yavuz Sultan Selim’in 1514’teki Çaldıran Zaferi’nden sonra Diyarbakır ve Mardin’in Osmanlı topraklarına katılmasıyla Mazıdağı da Osmanlı yönetimine geçmiştir. Ayrıca, ilçede harabe halinde bulunan Derametinan Kalesi, Bizans döneminden kalma önemli bir yapıdır. Timur’un Mardin ve Diyarbakır’ı ele geçirme sürecinde 20 gün süren bir kuşatmayla fethedilen bu kale, 150 metre yüksekliğindeki bir tepede, kervan yoluna hâkim bir konumda inşa edilmiştir. Zambırhan ve Asrihan mağaraları ise Taş Devri’nden kalma olup, daha sonra kervanlar tarafından konaklama amacıyla kullanılmıştır. Gümüşyuva Köyü’nde Bizanslılar tarafından işletilen gümüş madeni ve buna bağlı kale kalıntıları da ilçenin tarihine ışık tutar. Mazıdağı, Fransız işgalinden 21 Kasım 1919’da tamamen kurtarılmıştır.

Coğrafi Yapı

Mazıdağı, Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nin Dicle Bölümü’nde, Mardin ilinin kuzeybatısında yer alır. Güneyinde Derik, doğusunda Mardin Merkez ve Savur, kuzeyinde Diyarbakır’ın Çınar ilçesi, batısında ise Şanlıurfa’nın Viranşehir ilçesi bulunur. Matematiksel konumu 40-41° doğu meridyenleri ile 37-38° kuzey paralelleri arasındadır. Denizden yüksekliği 1030-1090 metre arasında değişen ilçenin yüzölçümü 869 km²’dir.

İlçe, Mardin Eşiği üzerindeki dairevi dağlar serisinde konumlanmıştır. Ormanlık alanları 38.925 hektar, açık alanları ise 182.878,5 hektar olup toplam 221.803,5 hektar orman sahasına sahiptir. Arazisi genelde engebeli olup, kayda değer yüksek dağlar bulunmaz; daha çok yayvan tepeler ve küçük vadilerle şekillenmiştir. Başlıca tepeler arasında Küre Tepesi (1047 m), Çevrik Tepe (1103 m) ve Reze Halil Tepesi (1211 m) yer alır. En geniş ovası Dest Gevre Düzlüğü’dür ve çevresindeki dağlardan taşınan alüvyal topraklarla oluşmuştur.

Jeolojik yapısı, Prepaleozoik, Paleozoik ve Mesozoik dönemlere ait formasyonlardan oluşur. Kasrik Formasyonu, zengin fosfat yataklarıyla dikkat çeker. Bölgede tektonik hareketler genellikle düşey yükselimler şeklinde olup, önemli kırık sistemleri bulunmaz. Erozyon, bitki örtüsünün seyrekliği nedeniyle hızlıdır ve alüvyal topraklar düzlüklere taşınır.

İklim ve Bitki Örtüsü

Mazıdağı’nda tipik bir karasal iklim hâkimdir. Yazlar sıcak ve kurak, kışlar ise soğuk ve yağışlıdır. Yıllık ortalama sıcaklık 16°C olup, yazın en yüksek sıcaklık 37-38°C, kışın en düşük sıcaklık ise -13 ile -14°C arasında değişir. En fazla yağış (642,1 mm) kış mevsiminde düşer. Kışın kuzeybatıdan esen soğuk rüzgârlar iklimi sertleştirir.

Doğal bitki örtüsü, iklim ve beşeri faktörlerden etkilenmiştir. Ormanlık alanlar toplam yüzölçümün %19’unu kaplar ve genelde mazı ve meşe ağaçlarından oluşur. Ancak 20-30 yıl öncesine kadar daha yaygın olan ormanlar, tahribat ve yakacak olarak kullanım nedeniyle büyük ölçüde azalmıştır. Zeytin ağaçları, komşu Derik ilçesinin aksine Mazıdağı’nda yetişmez, bu da bölgenin Akdeniz ikliminden uzak olduğunu gösterir. Bitki örtüsü genel olarak bodur ve seyrektir.

Hidrografya açısından ilçe fakirdir. Yeraltı ve yerüstü su kaynakları sınırlıdır; tek akarsu olan Karaçay (Çeme Reşan), kuzeybatıdan doğar ve Dicle Nehri’ne ulaşır. Köylerde su ihtiyacı genellikle yağmur ve kar sularıyla dolan göletlerden karşılanır, ancak bu göletler yazın kurur ve hijyenik değildir.

Sosyal Yapı

Mazıdağı halkı geleneksel olarak toprağa bağlıdır ve toplu yerleşim modeli hâkimdir. İlçede Gançoyi, Yakupli, Bileçki ve Hani ile Kulptan gelenler olmak üzere dört ana aile grubu bulunur. Üç aşiret (Gançoi, Yakubi, Bilekçi) mevcut olsa da bunların halk üzerindeki etkisi sınırlıdır. Köylerde geçmişten gelen kan davaları devam etmekte olup, son yıllarda bu durum artmıştır. Barış girişimleri maddi nedenlerle genellikle sonuçsuz kalır.

Konutlar kerpiç, taş ve tuğladan yapılır; kerestenin azlığı nedeniyle çatısız evler yaygındır. Geleneksel mimari kırsalda korunurken, giyim kuşam modernleşmektedir. Eğlence olarak düğün ve nişanlarda davullu-zurnalı törenler düzenlenir. İlçede pazar, panayır veya festival gibi etkinlikler yapılmaz. Ekonomik nedenlerle halk geçici olarak Manisa, Adapazarı ve Ankara gibi illere göç eder.

Ekonomik Yapı

Mazıdağı’nın temel geçim kaynakları tarım ve hayvancılıktır. Ancak su kaynaklarının yetersizliği nedeniyle tarım, kuru ziraat sistemiyle yapılır ve verim sınırlıdır. İlçe merkezinin 17 kilometre kuzeybatısında yer alan fosfat yatakları, 1976’dan beri işletilmekte ve bölgeye önemli bir ekonomik katkı sağlamaktadır. Fosfat, Kasrik Formasyonu’nun bir parçasıdır ve ilçenin en önemli doğal kaynağıdır.

Ulaşım altyapısı yetersizdir. İlçeyi köylere bağlayan yolların çoğu toprak ve ham yol olduğundan, kışın ulaşım zorlaşır. Mazıdağı, asfalt yollarla Derik’e (24 km), Mardin’e (47 km) ve Diyarbakır’a (72 km) bağlanır. Ekonomik bağlantılar daha çok Diyarbakır, Mardin ve Kızıltepe ile kurulur.

Turizm Potansiyeli

Mazıdağı, zengin tarihi ve dini yapılarıyla turizm potansiyeline sahiptir. Sultan Şeyhmus Türbesi, Yüce Köyü’nde, Mardin yolu üzerinde yer alır. Şeyh Musa Ez-Zuli’ye (1077-1164) ait olan bu türbe, dini açıdan en çok ziyaret edilen yerdir. Özellikle bahar aylarında ve hafta sonlarında yoğun ziyaretçi çeker; günde 150-400 kurban kesilir. Şanlıurfa, Diyarbakır ve Batman’dan gelenler hem ibadet hem de mesire amacıyla burayı tercih eder. Türbe, 2008’de restore edilmiştir. Halk arasında çocuksuzluk için dua edilen bir yer olarak bilinir ve çocuk sahibi olanlar erkek çocuklarına “Şeymus”, kız çocuklarına “Sultan” ismini koyar.

Pirğetap Türbesi, Ömürlü Köyü’nde bulunur ve bir din bilginine atfedilir. Özellikle Perşembe, Cumartesi ve Pazar günleri ziyaret edilir. Derametinan Kalesi, Gümüşyuva Köyü sınırlarında, Timur’un fetih sürecinde önemli bir rol oynamış Bizans eseridir. 150 metre yüksekliğindeki bir tepede yer alan kale, harabe durumundadır. Zarzavan Kalesi, Mardin-Diyarbakır karayolu üzerinde, İpek Yolu’nda kervan güvenliği için inşa edilmiştir ve Timur tarafından tahrip edilmiştir.

Demografik Yapı

2013 verilerine göre Mazıdağı’nın nüfusu 33.083 anakonda33.083’tür (16.737 erkek, %50,59; 16.346 kadın, %49,41). 2009 Adrese Dayalı Nüfus Sayımı’na göre ise nüfus 32.398’dir (merkez: 10.189, %31,5; köyler: 22.209, %68,5). Cinsiyet dağılımı kadınlarda 16.112 (%49,73), erkeklerde 16.286 (%50,27) şeklindedir. İlçede 51 köy ve 19 mezra bulunur; 2 mezra boştur. Nüfusun çoğunluğu kırsalda yaşar ve tarım-hayvancılıkla geçinir.