Nursultan Abişeviç Nazarbayev (6 Temmuz 1940, Çemolgan) Kazakistan’ın bağımsızlık sonrası dönemdeki ilk cumhurbaşkanıdır. 1991–2019 yılları arasında yürüttüğü görev süresince ülkenin devlet yapısının oluşturulması, başkanlık sisteminin şekillenmesi, başkentin taşınması, ekonomik yeniden yapılanma, nükleer silahsızlanma ve çok yönlü dış politika doktrini gibi temel süreçlerde merkezi bir rol üstlenmiştir. Kazakistan’ın bağımsız devlet olarak kurumlaşması ve uluslararası alandaki konumunun güçlenmesinin büyük ölçüde onun dönemindeki tercih ve uygulamalarla bağlantılıdır.
Çocukluk ve Gençlik
Nursultan Nazarbayev, 6 Temmuz 1940’ta Almatı bölgesine bağlı Çemolgan köyünde, Abiş ve Alcan Nazarbayev çiftinin çocuğu olarak doğdu. Ailesi, geleneksel Kazak kültürünün ve sözlü anlatı geleneğinin güçlü olduğu kırsal bir çevrede yaşamaktaydı. Babaannesi Myrzabala, aile içindeki konumu ve kültürel bilgilerin aktarımındaki rolüyle öne çıkmakta; "Nursultan" adına ilişkin önerinin de kendisine atfedildiği belirtilmektedir.
Babası Abiş Nazarbayev'in, 1903’te Alatau eteklerinde doğduğu, birden fazla dil konuşabildiği ve müzikle ilgilendiği; annesi Alcan Nazarbayeva’nın (d. 1910) geleneksel Kazak şarkıları söyleyen, aile içi kültürel aktarımda etkili bir figür olduğu kaydedilmektedir. Anne ve babasının şarkı söylemesi, halk anlatıları ve öğütler, çocukluk hafızasında önemli yer tutan unsurlar arasında gösterilmektedir.
Nazarbayev’in çocukluk yılları II. Dünya Savaşı ve savaş sonrası dönemin ekonomik zorlukları içinde geçmiştir. Kıtlık ve yeniden yapılanma koşulları Çemolgan’daki yaşamı da etkilemiştir.
Çemolgan ve çevresinin çok etnili yapısı, onun erken dönem sosyal çevresini belirlemiştir. Köyde Kazak, Ukraynalı, Çeçen, Alman, Türk-Mesketli ve diğer bazı toplulukların birlikte yaşadığı; çocuk gruplarının daha çok yaşadıkları sokaklara göre şekillendiği, etnik aidiyetin bu düzeyde belirleyici olmadığı belirtilmektedir. Aile, bölgeye yerleştirilen Balkar sürgünlerini evinde misafir etmiş, onlara yardım etmiş ve babası bu süreçte Balkarca öğrenmiştir.
Gençlik döneminde çalışma disiplini öne çıkan bir özellik olmuştur. Nazarbayev; küçük yaşlardan itibaren ev işleri, bahçe işleri ve aileye ait meyve bahçesinin bakımında görev almış; ayrıca dağlarda ot biçme gibi fiziksel emek gerektiren işlerde de yer almıştır. Bu dönemde ekonomik güçlükler devam etmekle birlikte, eğitim ve kendini geliştirme isteği, gençlik yıllarının belirgin yönleri arasında gösterilmektedir.
Eğitim ve Mesleki Yönelim
Nazarbayev’in ilk ve ortaöğretim dönemine ilişkin bilgiler sınırlıdır. Gençlik döneminin ilerleyen evresinde teknik bir uzmanlık alanına yönelmiş ve yükseköğrenimini Karaganda’daki bir teknik eğitim kurumunda tamamlamıştır. Bu kurum, Sovyet ağır sanayi sistemine nitelikli işgücü yetiştirmeyi amaçlayan mesleki-teknik eğitim yapısının bir parçası olarak tanımlanmaktadır.
Eğitim aldığı alan, özellikle metalürji ve sanayi üretimiyle ilişkili olup bu formasyon, Karaganda Metalürji Fabrikasındaki çalışma hayatına doğrudan zemin hazırlamıştır.
Sovyet Dönemi Kariyeri
Teknik eğitimini tamamlayan Nursultan Nazarbayev, çalışma hayatına Karaganda’daki ağır sanayi tesislerinde başlamıştır. Karaganda Metalürji Fabrikasında çelik işçisi olarak görev yapmış ve Sovyet sanayi sisteminin temel üretim süreçleriyle fiilen temas kurmuştur. Bu dönem, sanayi sektörünün işleyişinin ve işçi yaşamının yakından tanındığı bir evre olarak öne çıkmaktadır.
Fabrika ortamı aynı zamanda onun siyasi yapıyla ilk kurumsal temaslarını da beraberinde getirmiştir. Komünist Parti örgütlenmesine dâhil olan Nazarbayev, 1973–1977 yılları arasında çalıştığı kurumun parti komitesinde sekreterlik yapmıştır. Bu görev, parti içindeki görünürlüğünü artırmış ve yönetsel deneyim kazanmasına imkân tanımıştır.
1979’da Kazakistan Komünist Partisi Merkez Komitesinde sekreterlik görevini üstlenmesi, kariyerinde yeni bir aşama oluşturmuştur. Bu adım, bölgesel düzeydeki faaliyetlerden Kazakistan çapındaki parti ve yönetim mekanizmalarına geçişi ifade etmektedir.
1984’te Kazak Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Bakanlar Kurulu Başkanlığına getirilmesi, Sovyet dönemi siyasal kariyerinin en üst mertebelerinden biri olmuştur. Bu görev; cumhuriyet yönetiminde sanayi, ekonomi ve kamu idaresi alanlarında kapsamlı sorumluluklar üstlenmesini sağlamıştır.
1980’lerin sonuna gelindiğinde, Sovyetler Birliği’nin çözülme sürecine girmesiyle Nazarbayev, Kazakistan Komünist Partisi Merkez Komitesi Birinci Sekreteri olarak ülke yönetiminde başat aktörlerden biri hâline gelmiştir. Bu dönemde, Moskova ile ilişkilerin yürütülmesi ve Kazakistan’ın iç dengelerinin yönetilmesi açısından önemli bir konuma sahip olmuştur.
Bağımsız Kazakistan Cumhurbaşkanlığı
Nursultan Nazarbayev, 24 Nisan 1990’da Cumhurbaşkanı olarak atanmış, 1 Aralık 1991 tarihinde yapılan seçimlerle bağımsız Kazakistan’ın ilk seçilmiş cumhurbaşkanı olmuştur. Nazarbayev, cumhurbaşkanlığı kariyeri boyunca 6 seçime girmiştir. 1991, 1995, 1999, 2005, 2011 ve 2015 seçimlerini kazanarak aralıksız şekilde yaklaşık otuz yıl görevde kalmıştır. Girdiği tüm seçimleri kazanan Nazarbayev, 26 Nisan 2015'teki son seçiminde de %97,5 oy almıştır.
Nazarbayev döneminde ülkede güçlü bir başkanlık sistemi oluşturulmuş; 1993 ve 1995 anayasal düzenlemeleri cumhurbaşkanına geniş yürütme yetkileri sağlamış, yargı ve hükûmet atamalarında belirleyici rol tanımıştır. 2000 yılında kabul edilen yasa ile Nazarbayev’e “Birinci Cumhurbaşkanı” statüsü verilmiş, bu statü görevden ayrıldıktan sonra da çeşitli ayrıcalık ve yetkiler tanımıştır. 2007 anayasa değişikliğiyle iki dönem sınırlaması, yalnızca Birinci Cumhurbaşkanı için kaldırılmıştır.
Cumhurbaşkanlığı yıllarında ülkenin iç siyaseti, merkeziyetçi bir yönetim modeli üzerine inşa edilmiştir. Nazarbayev, Güvenlik Konseyinin ömür boyu başkanı ve Anayasa Konseyinin ömür boyu üyesi olarak atanmış; iktidar partisi Nur Otan’ın başkanı sıfatıyla yasama organı üzerindeki hâkimiyetini sürdürmüştür. Bu yapı, cumhurbaşkanlığının üç sütunla (yürütme, parti yapısı ve güvenlik kurumları) desteklendiği kapsamlı bir güç dengesi yaratmıştır.
Dönemin önemli gelişmeleri arasında ülkenin nükleer silahlardan arındırılması, Semipalatinsk nükleer poligonunun kapatılması, çok vektörlü dış politika çerçevesinin oluşturulması ve başkentin Almatı’dan Astana’ya taşınması yer almaktadır. Nazarbayev’in nükleer silahlardan vazgeçme ve uluslararası nükleer rejime entegrasyon yönündeki kararları, bağımsızlık döneminin kritik devlet politikaları arasında gösterilmektedir.
Cumhurbaşkanlığı sürecinin son yıllarında, hükûmet sistemi içinde yetki devrini öngören anayasal reformlar gündeme gelmiştir. Ancak 2017 anayasa reformu yürütmenin bazı yetkilerini devretse de cumhurbaşkanının dış politika, ulusal güvenlik ve savunma üzerindeki kontrolü korunmuştur.
Nazarbayev, 19 Mart 2019’da görevinden ani bir kararla ayrılmış ve Kazakistan Anayasası gereği Senato Başkanı Kasım-Cömert Tokayev geçici cumhurbaşkanı olarak görevi devralmıştır. Bu devir süreci, Nazarbayev’in onayı ve yönlendirmesiyle gerçekleşmiş; Tokayev, uzun devlet deneyimi nedeniyle tercih edilmiştir.
Nazarbayev, istifasından sonra da “Milli Lider” (Elbaşı) ünvanıyla siyasi etkisini sürdürmüş; Güvenlik Konseyi Başkanlığı ve diğer ömür boyu yetkileri resmî statüsünün bir parçası olarak devam etmiştir.
Ancak 2022 Ocak olaylarının ardından ülkede siyasi dengeler değişmiş ve eski cumhurbaşkanının sahip olduğu tüm ömür boyu yetkiler kaldırılmış, ailesinin üst düzey görevleri sona erdirilmiştir.
Modernleşme ve Devlet İnşası
Bağımsızlık sonrası Kazakistan’da devlet kurumlarının oluşturulması, yeni anayasal düzenlemelerin yapılması, başkanlık sisteminin güçlendirilmesi ve başkentin Almatı’dan Akmola’ya taşınması modernleşme sürecinin temel adımlarıdır. Kamu yönetiminin yeniden düzenlenmesi, hukuki çerçevenin oluşturulması ve idari yapıların güçlendirilmesi bu dönemin ana unsurları arasında yer almıştır.
Ekonomik Reformlar
Nazarbayev döneminde piyasa ekonomisine geçiş, bankacılık ve emeklilik sistemlerinde yeniden yapılanma, kamu maliyesinde düzenlemeler ve sanayi mirasının korunmasına yönelik politikalar uygulanmıştır. Yabancı yatırımları çekmeye yönelik adımlar atılmış; enerji, altyapı ve finans sektörlerinde uluslararası işbirlikleri geliştirilmiştir.
Enerji Politikaları
Ülkenin petrol ve doğal gaz kaynaklarının uluslararası pazarlara taşınması için boru hattı projeleri ve enerji anlaşmaları gerçekleştirilmiş; yabancı yatırımcılarla iş birliği yapılmıştır. Enerji sektörü ekonomik büyümenin ve dış ilişkilerin merkezi alanlarından biri olmuştur.
Dış Politika
Kazakistan’ın dış politikası çok yönlü bir yaklaşım üzerine kurulmuş; Rusya, Çin, ABD ve Avrupa ülkeleriyle eş zamanlı ilişkiler yürütülmüştür. Nükleer silahlardan gönüllü olarak vazgeçilmiş; eski Sovyet nükleer kapasitesi ülke dışına çıkarılmıştır. Kazakistan uluslararası örgütlerde aktif olarak yer almış ve bölgesel işbirliği süreçlerine katılmıştır.
Kazakistan Cumhurbaşkanı Nursultan Nazarbayev, Kırgızistan Cumhurbaşkanı Sooronbay Ceenbekov, Türkiye Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev, Türk Konseyi 6. Devlet Başkanları Zirvesi'nde, 2018 (Anadolu Ajansı)
Onursal Başkanlıklar ve Ünvanlar
Yüksek Avrasya Ekonomik Konseyi Onursal Başkanı (2019): 29 Mayıs 2019’da Nursultan Nazarbayev’e, Avrasya entegrasyonu fikrinin sahibi olması ve Avrasya Ekonomik Birliği’nin oluşumuna katkıları nedeniyle Yüksek Avrasya Ekonomik Konseyi Onursal Başkanlığı verilmiştir. Ünvan; Belarus, Kazakistan, Kırgızistan, Rusya ve Ermenistan tarafından kararlaştırılmıştır.
Türk Devletleri Teşkilatı Onursal Başkanı (2019): 15 Ekim 2019’da Bakü’de düzenlenen zirvede, Türk dünyası iş birliği yapılarının oluşturulmasına katkısı nedeniyle Nazarbayev’e Türk Devletleri Teşkilatı (eski Türk Keneşi) Onursal Başkanı ünvanı verilmiştir. Karar; Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Türkiye ve Özbekistan tarafından imzalanmıştır.
Orta Asya Devlet Başkanları İstişare Toplantıları Onursal Başkanı (2019): 29 Kasım 2019’da Taşkent’te yapılan toplantıda, Nazarbayev’e Orta Asya Devlet Başkanları İstişare Toplantıları Onursal Başkanlığı ünvanı verilmiştir. Karara; Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan, Türkmenistan ve Özbekistan devlet başkanları katılmıştır.
CICA Emin Kişiler Konseyi Başkanı (2021): 27 Ekim 2021’de CICA üyesi devletler tarafından, örgütün kurucusu sıfatıyla Nazarbayev’in CICA Emin Kişiler Konseyi Başkanı olarak atanmasına karar verilmiştir.
CTBTO – Nükleer Testlerin Yasaklanması Şampiyonu (2020–2022): 26 Ağustos 2020’de BM Genel Kurulu kapsamında CTBTO tarafından Nazarbayev’e, Kazakistan’ın nükleer silahlardan arındırılmasına yönelik katkıları nedeniyle “Champion for a Nuclear-Test-Free World” ünvanı verilmiştir.
Kişisel Hayat
Ailesi
Nazarbayev'in eşi Sara Alpısovna Nazarbayeva'dır. Çiftin Dariga, Dinara ve Aliya adlarında üç kızı vardır.
Sara Alpısovna Nazarbayeva, Kazakistan’da çocuklara yönelik sosyal yardım faaliyetleriyle tanınan bir kamu figürüdür. 1992’de “Bobek” Uluslararası Çocuk Hayırseverlik Fonunu kurmuş ve başkanlığını üstlenmiştir. Ayrıca “SOS – Children’s Villages of Kazakhstan” (1994’ten itibaren) ve “Demographics” Hayır Fonu (1999’dan itibaren) gibi kuruluşların başkanlığını yürütmüştür. Çocuk refahı alanındaki çalışmaları nedeniyle çeşitli uluslararası ödüllerle onurlandırıldığı belirtilmektedir.
Kızları
- Dariga Nursultanovna Nazarbayeva (d. 1963): S. M. Kirov Kazak Devlet Üniversitesi mezunu, siyaset bilimi doktorudur. Kazakça, Rusça, İngilizce, İtalyanca ve Almanca bilmektedir. Kazakistan Parlamentosunda milletvekilliği yapmış, daha sonra Senato Başkanı olarak görev almıştır. İki oğlu, bir kızı ve torunları bulunmaktadır.
- Dinara Nursultanovna Kulibayeva (d. 1967): 1989’da Moskova Devlet Tiyatro Sanatları Enstitüsünden mezun olmuş olup Kazakça, Rusça, İngilizce ve İtalyanca konuşmaktadır. KIMEP’te işletme alanında yüksek lisans, 2007’de doktora derecesi almıştır. 2004’ten itibaren Kazak-Britanya Teknik Üniversitesi Yönetim Kurulu Başkanı ve Nursultan Nazarbayev Eğitim Fonu Başkanı'dır. Bir oğlu ve iki kızı vardır.
- Aliya Nursultanovna Nazarbayeva (d. 1980): KazGUU Üniversitesi mezunudur; Kazakça, Rusça, İngilizce ve Almanca bilmektedir. İki kızı ve bir oğlu vardır. Kariyerinde “Europe Plus” radyo istasyonunda yönetmen yardımcılığı, Turan Alem Bank hukuk departmanında stajyerlik, bir dönem babasının sekreterliği ve bir inşaat şirketinin yöneticiliği gibi görevler yer almaktadır.
Aileye ilişkin daha geç dönem bilgiler arasında, damadı Rakhat Aliyev’in 2015’te Avusturya’da cezaevinde hayatını kaybetmesi ve torunu Aysultan Nazarbayev’in Londra’da vefatı, uluslararası basında yer alan olaylar olarak anılmaktadır.
Hobileri ve İlgi Alanları
Nazarbayev’in hobileri arasında doğada vakit geçirme, müzik, spor ve okuma yer almaktadır. Çocukluk yıllarında Zailiyskiy Alatau bölgesindeki yaylalarda geçen yaşamın, dağ bitkilerinin kokusunun ve bozkırın bitki örtüsünün hafızasında önemli yer tuttuğu belirtilmektedir. Fırsat buldukça Kazakistan’ın doğal alanlarını ziyaret etmektedir.
Müzik alanında, ailedeki geleneksel müzik kültürünün etkisiyle dombra çaldığı ve şarkı söylediği bilinmektedir. Üç şarkı bestelediği ve Kazakistan Milli Marşı’nın sözlerinin yazımında ortak yazar olarak yer aldığı bilgisi dikkat çekmektedir.
Spor, hobileri arasında güçlü bir yer tutar. Özellikle tenis, golf ve kayak sporlarıyla ilgilendiği; tenis alanında uzun yıllar aktif olduğu ve geçmişte Rusya Devlet Başkanı Boris Yeltsin ile sık sık tenis oynadığı kaydedilmektedir. Kayak için Şimbulak gibi merkezleri tercih etmektedir. Okuma alışkanlığı da yoğun iş temposu içinde dinlenme ve zihinsel yenilenme aracı olarak belirtilmektedir.
Son Yılları ve Siyasi Konumunun Yeniden Tanımlanması
Nursultan Nazarbayev, 19 Mart 2019’da cumhurbaşkanlığı görevini Senato Başkanı Kasım Cömert Tokayev’e devretmiştir. Görevden ayrılmasına rağmen, yürürlükteki yasal düzenlemeler gereği Güvenlik Konseyi Başkanlığı ve Kazakistan Halkları Asamblesi Başkanlığı görevlerini sürdürmüş; “Birinci Cumhurbaşkanı - Elbaşı” statüsü çerçevesinde siyasi sistem içinde ayrıcalıklı bir konuma sahip olmaya devam etmiştir.
2022 yılında gerçekleşen protestoların ardından Kazakistan’ın siyasi yapısında kapsamlı reformlara gidilmiş; bu reformlar çerçevesinde Nazarbayev’in ömür boyu yetkileri önemli ölçüde sınırlandırılmıştır. Güvenlik Konseyi başkanlığına ilişkin ayrıcalıkları sona erdirilmiş, Halk Asamblesi’ndeki kurumsal konumu değiştirilmiş ve “Birinci Cumhurbaşkanı” statüsünün sağladığı imtiyazlar yeniden düzenlenmiştir. Bu süreçte, Nazarbayev ailesinin devlet içindeki siyasi rollerinde de azalma olmuştur.
Görevden ayrıldıktan sonra ulusal ve uluslararası platformlardaki görünürlüğü önceki dönemlere kıyasla azalmış; buna karşın bağımsız Kazakistan’ın kuruluş ve devlet inşası sürecindeki rolü, resmi söylemde tarihsel bir referans noktası olarak yer almaya devam etmiştir.
Mirası
Nursultan Nazarbayev, bağımsız Kazakistan devletinin kurumsal temelini atan lider olarak resmi hafızada yer almaya devam etmektedir.
Kazakistan’da Kurucu/İlk Cumhurbaşkanı Günü
Kazakistan’da 1 Aralık Kurucu/ İlk Cumhurbaşkanı Günü, Nursultan Nazarbayev’in 1991 yılında Kazakistan Sovyet Cumhuriyeti’nin ilk cumhurbaşkanı olarak seçildiği tarihin anısına kutlanan resmî bir gündür. 2012 yılında parlamento kararıyla ulusal bayram statüsüne alınmıştır.
“Türk Dünyasının Büyük Şahsiyeti Nursultan Nazarbayev” Belgeseli
Türk Dünyasının Büyük Şahsiyeti Nursultan Nazarbayev adlı belgesel, Türk İşbirliği ve Koordinasyon Ajansı (TİKA) ile Kazakistan Cumhurbaşkanlığı Teleradyo Kompleksi işbirliğiyle hazırlanmış, Nazarbayev’in Türk dünyasındaki yeri ve faaliyetlerine odaklanan 34 dakikalık bir belgeseldir. Gösterimi, Nazarbayev Kültür Merkezinde düzenlenen programla yapılmış; Türkiye ve Kazakistan’dan üst düzey temsilcilerin katılımıyla gerçekleştirilmiştir.
Belgeselde, Kazakistan’ın bağımsızlığının ardından Nazarbayev’in Türk dili konuşan ülkeler arasında iş birliğinin geliştirilmesindeki rolü ele alınmakta; Türkiye’den ve diğer Türk dünyası ülkelerinden devlet adamlarının değerlendirmelerine yer verilmektedir. Gösterim sonrasında belgesel Kazakistan devlet televizyonlarında yayınlanmış ve iki ülke arasındaki dostluğun sembolik bir unsuru, ortak kültürel miras çalışması olarak sunulmuştur.
