Şalpazarı, Türkiye'nin Karadeniz Bölgesi’nde, Trabzon iline bağlı bir dağ ilçesidir. Doğuda Beşikdüzü ve Tonya, batıda Vakfıkebir ve doğrudan Giresun ili ile sınırı bulunan ilçe, Trabzon şehir merkezine 55 km mesafededir. Yüzölçümü 164 km² olan Şalpazarı, dağlık ve engebeli arazi yapısıyla dikkat çeker. İlçe, kıyıdan iç kesimlere doğru uzanan vadiler arasında kurulmuştur ve en önemli akarsuyu Ağasar Deresi’dir. Yüksek oranda orman varlığına sahip olan Şalpazarı, hem doğal kaynakları hem de geleneksel kültürel yapısıyla bölgesel kimliğini koruyan yerleşim yerlerinden biridir.

^{Trabzon Şalpazarı İlçesi (Şalpazarı Belediyesi)}

Tarihçe

Şalpazarı’nın tarihi gelişimi, Trabzon ve çevresinin genel tarihsel süreciyle paralellik gösterir. İlçenin bulunduğu bölge, antik çağlarda Kolkhis ve Pontus uygarlıklarının etki alanında kalmış; Roma ve Bizans dönemlerinde ise Doğu Karadeniz hinterlandının bir parçası olmuştur. Türklerin bölgeye yerleşmesi, 1461 yılında Trabzon’un Osmanlı topraklarına katılmasıyla başlamıştır. Osmanlı döneminde idari olarak Tirebolu Sancağı’na bağlı olan bu yöre, 19. yüzyıl sonlarında Giresun’un Görele ilçesine, ardından Vakfıkebir kazasına bağlanmıştır. 1936 yılında Beşikdüzü’nün bucak yapılmasıyla Şalpazarı bucağı da Beşikdüzü’ne bağlanmıştır. Nihayetinde, 19 Haziran 1987 tarihli ve 3392 sayılı kanunla Trabzon’a bağlı müstakil bir ilçe statüsüne kavuşmuştur.

Şalpazarı, tarih boyunca geçiş yolları üzerinde bulunmaması nedeniyle büyük ölçekli göç hareketlerinden sınırlı düzeyde etkilenmiş; bu durum ilçenin geleneksel sosyal ve kültürel yapısını korumasına katkı sağlamıştır. İlçenin yerleşik halkı olan Çepniler, Oğuzların 24 boyundan biri olup, bölgeye Anadolu Selçuklu ve Beylikler döneminde yerleşmiş Türkmen unsurlardır. Bu etnik ve kültürel yapı, Şalpazarı’nın günümüzde hâlâ yaşatılan geleneklerinde kendini göstermektedir.

Coğrafi Yapı

Konum ve Sınırlar

Şalpazarı, Türkiye'nin Karadeniz Bölgesi'nde yer alan Trabzon ilinin batısında, dağlık iç kesimlerde konumlanmış bir ilçedir. Trabzon şehir merkezine 55 kilometre mesafede bulunan ilçe, doğuda Beşikdüzü ve Tonya, batıda Vakfıkebir ve Giresun’un Eynesil ilçesiyle çevrilidir. İlçenin kuzey sınırı Karadeniz kıyısına doğrudan ulaşmazken, iç bölgelere doğru uzanan vadilerle şekillenen topoğrafyası, Şalpazarı’nı kıyı ilçelerinden ayıran doğal bir geçiş kuşağı oluşturur. Yüzölçümü 164 km² olan ilçe, kuzey-güney doğrultusunda dar ve uzun bir arazi yapısına sahiptir. İlçenin önemli akarsuyu Ağasar Deresi’dir ve yerleşim büyük ölçüde bu derenin oluşturduğu vadi boyunca şekillenmiştir. Doğal sınırları, hem Trabzon’un batı ilçeleriyle hem de komşu Giresun iliyle idari bir bütünlük ve geçiş alanı oluşturur.

İklim ve Bitki Örtüsü

Şalpazarı ilçesi, Karadeniz Bölgesi’nde yer almasına rağmen, denize kıyısı bulunmayan iç kesimlerde konumlandığı için deniz etkisinin azaldığı, yarı nemli bir mikroklima özelliği gösterir. İlçede yıllık yağış miktarı yüksek olmakla birlikte, sahil ilçelerine kıyasla kış aylarında kar yağışı daha yaygındır. Yaz mevsimi ılıman ve serin, kışlar ise serin ve yağışlı geçer. Bölgede yıl boyunca bulutlu ve nemli hava koşulları egemendir.

Bu iklim koşulları, Karadeniz orman ekosistemine özgü zengin bir bitki örtüsünün gelişmesini sağlamıştır. İlçenin yüksek ve engebeli yapısı nedeniyle doğal bitki örtüsü büyük ölçüde korunmuştur. Şalpazarı çevresinde kayın, gürgen, meşe, kestane ve ladin gibi ağaç türlerinden oluşan ormanlar geniş yer kaplar. Orman altı florasında çeşitli çalı türleri ve otsu bitkiler yaygın olarak görülür. İlçenin topoğrafyası, bitki örtüsünün katmanlı ve yer yer sık dokulu bir görünüm kazanmasına neden olmuştur.

^{Şalpazarı Kadırga Yaylası (Şalpazarı Belediyesi)}

Ekonomik Yapı

Şalpazarı ilçesinin ekonomisi büyük ölçüde tarım ve hayvancılığa dayalıdır. İlçenin dağlık ve engebeli yapısı, büyük ölçekli tarım uygulamalarına elverişli olmasa da, fındık başta olmak üzere mısır, patates ve sebze üretimi yerel halkın temel geçim kaynakları arasında yer alır. Özellikle fındık üretimi, hem aile ekonomisine katkı sağlaması hem de bölgesel tarımsal faaliyetler içinde önemli yer tutması açısından dikkat çeker.

Hayvancılık, genellikle küçük ölçekli aile işletmeleri biçiminde yürütülür. Büyükbaş ve küçükbaş hayvan yetiştiriciliği, ilçede yaylacılık kültürüyle iç içe geçmiş durumdadır. Yaz aylarında yaylalara çıkarak hayvan otlatma faaliyeti, geleneksel üretim biçimlerinin devamını sağlar. Hayvancılığa dayalı olarak süt, tereyağı ve peynir üretimi gibi yan ürünlerin ev içi tüketim ya da sınırlı yerel satış biçiminde değerlendirilmesi yaygındır.

Ticaret ve sanayi faaliyetleri ise oldukça sınırlıdır. İlçede küçük esnaf ve hizmet sektörü, halkın temel ihtiyaçlarını karşılamaya yönelik olarak faaliyet göstermektedir. Özellikle ilçe merkezi, köylerden gelen nüfus için alışveriş ve hizmet alanı işlevi görmektedir. Şalpazarı’ndan çevre il ve ilçelere yönelik mevsimlik iş gücü göçü de ekonomik yapının önemli bir parçasıdır.

Demografik Yapı

Şalpazarı ilçesinin güncel nüfusu, Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) 2023 yılı Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi (ADNKS) verilerine göre 10.760 kişi olarak kaydedilmiştir. Bu nüfusun 5.365’i erkek, 5.395’i ise kadın bireylerden oluşmaktadır. Nüfusun cinsiyet dağılımı dengeli bir yapı sergilemekte; kırsal yerleşimlerin yoğunluğu, ilçenin demografik yapısını doğrudan etkilemektedir.

İlçede merkez mahalleler ve 30’a yakın köy (mahalle statüsündeki yerleşim birimi) bulunmakta; nüfusun önemli bir kısmı bu kırsal alanlarda yaşamaktadır. Göç olgusu, özellikle genç nüfus açısından belirleyici olup, eğitim ve istihdam amaçlı olarak büyük şehirlere yönelim gözlemlenmektedir. Buna rağmen, yaz aylarında özellikle yayla dönemlerinde nüfusta geçici artış yaşanmakta; gurbetçiler ilçeye dönerek sosyal ve kültürel hareketliliğe katkı sunmaktadır.

Eğitim

Şalpazarı ilçesinde eğitim-öğretim faaliyetleri, Millî Eğitim Bakanlığı’na bağlı kurumlar aracılığıyla yürütülmektedir. İlçede eğitim altyapısı, yerleşim yapısına paralel olarak merkezi ve köy okullarına dağılmış durumdadır. 2022–2023 eğitim-öğretim yılı itibarıyla, ilçede toplam 27 eğitim kurumu bulunmaktadır. Bunların 10’u okul öncesi, 8’i ilkokul, 7’si ortaokul ve 2’si ortaöğretim (lise) düzeyindedir. Eğitim kurumlarında toplam 135 öğretmen görev yapmakta; 817 öğrenci örgün eğitime devam etmektedir​.

İlçede lise düzeyinde eğitim, Şalpazarı Çok Programlı Anadolu Lisesi ve Şalpazarı İmam Hatip Lisesi bünyesinde sağlanmaktadır. Mesleki ve teknik eğitim kapsamında çok programlı lise çatısı altında hem genel hem de mesleki alanlarda eğitim verilmektedir. Ortaokul ve ilkokulların bir kısmı taşımalı eğitim kapsamındadır. Kırsal yerleşimlerin fazla olması nedeniyle taşımalı eğitim sistemi, özellikle ortaokul kademesinde yaygın olarak uygulanmaktadır.

Okullaşma oranı Türkiye ortalamasına yakındır; ancak öğrenci sayısındaki azalma ve göç eğilimleri nedeniyle bazı köy okulları dönemsel olarak kapanmakta veya birleştirilmiş sınıflarla hizmet vermektedir. İlçede eğitim kurumlarının fiziksel altyapısı temel düzeyde yeterli olup, öğrencilerin akademik ve sosyal gelişimini desteklemek amacıyla zaman zaman kültürel etkinlikler, sportif faaliyetler ve yarışmalar düzenlenmektedir.

Turizm ve Kültür

Şalpazarı, Karadeniz'in iç kesimlerinde yer alan geleneksel yaşamın korunduğu nadir ilçelerden biridir. İlçe, tarihsel olarak Çepni Türkmenleri’nin yoğun olarak yerleştiği bir bölge olması dolayısıyla Türk kültürünün Anadolu’daki devamlılığını yansıtan özgün bir toplumsal yapı sergiler. Çepni kimliği, günlük yaşamdan düğünlere, halk oyunlarından giyime kadar geniş bir kültürel pratiği kapsar.

Şalpazarı, özellikle doğal güzellikleri ve yaylalarıyla doğa turizmi potansiyeli taşır. Sis Dağı Yaylası, Kadırga Yaylası, Alaca Yaylası ve Ağasar Vadisi, trekking, kampçılık ve doğa fotoğrafçılığı gibi aktiviteler için idealdir. Yaylalarda kurulan geleneksel şenlikler de yerli ve yabancı turistlerin ilgisini çeker.

İlçede her yıl düzenlenen Sis Dağı Yayla Şenlikleri, Şalpazarı’nın hem kültürel hafızasını hem de turizm potansiyelini bir araya getiren en önemli etkinliklerden biridir. Bu şenlikler, Temmuz ayının üçüncü cumartesi günü Sis Dağı eteklerinde yapılmakta; çevre illerden ve yurtdışından gelen çok sayıda katılımcıyı ağırlamaktadır. Etkinliklerde Çepni kültürüne özgü kemençe eşliğinde horonlar, yöresel giysiler, davul-zurna gösterileri ve halk söyleşileri öne çıkar. Yine yaz aylarında düzenlenen Acısu Yayla Şenlikleri de benzer bir kültürel buluşma niteliği taşır.

^{Şalpazarı Yaylaları (Şalpazarı Belediyesi)}

Mutfak

Şalpazarı mutfağı, Karadeniz’in tipik ürünleriyle şekillenmiştir. Mısır ekmeği, lahana yemeği, kara lahana çorbası, kuymak (mıhlama) ve mısır yarması çorbası sık tüketilen yemeklerdir. Ayrıca yaylalarda üretilen tereyağı ve peynir, ev içi üretimde önemli yer tutar.