Sivrihisar kilimi, Eskişehir ilinin Sivrihisar ilçesinde, ahşap tezgahlarda, tamamen doğal boyalarla renklendirilmiş koyun yünü iplikleri kullanılarak üretilen geleneksel bir dokuma türüdür.

Ürün Profili ve Coğrafi İşaret Türü

Sivrihisar kilimi, el sanatı ürünleri kategorisinde, özelde ise kilimler grubunda yer almaktadır. Türk Patent ve Marka Kurumu tarafından "mahreç işareti" olarak tescil edilmiştir. Ürün; kilim, zilli ve cicim gibi çeşitleriyle ve kendine has desenleriyle Sivrihisar'ın kültürel mirasında önemli bir yere sahiptir.

Ürünün Tanımı ve Ayırt Edici Özellikleri

Sivrihisar kilimi, dikdörtgen şeklinde dokunur ve kilim, zilli, cicim gibi çeşitleri bulunur. Kullanılan tezgahlar kayın veya çam ağacından yapılmış olup ortalama 250x190 cm boyutlarındadır.

• Kilim: Atkı ipliğinin çözgü iplikleri arasından geçirilerek çözgüleri tamamen gizlediği bir dokuma türüdür. Ortalama boyutları 156 cm en, 315 cm boy, 6 cm saçak uzunluğu olup 1 cm²'de 40 atkı sıklığına sahiptir.
• Zilli: Üç veya daha fazla iplik sistemiyle dokuma yüzeyinde düz veya verev çizgi etkisi oluşturan bir tekniktir. Ortalama boyutları 103 cm en, 140 cm boy, 12 cm saçak uzunluğu olup, 1 cm²'de 3x12 atkı/desen ipliği sıklığına sahiptir.
• Cicim: Dikey tezgahlarda üretilen, yüzü ve tersi farklı görünümlü, atkı ve çözgü ipliklerine ek olarak yüzey süslemesi için dekoratif iplik kullanılan dokumalardır. Ortalama boyutları 110 cm en, 146 cm boy, 9 cm saçak uzunluğu olup 1 cm²'de 5x8 atkı/desen ipliği sıklığına sahiptir.

Genellikle geometrik desenler kullanılır ve hakim renk kırmızıdır.

^{Sivrihisar Kilimi (AA)}

Üretim Metodu

Sivrihisar Kilimi üretiminde kullanılan araç-gereçler arasında iğ, ağırşak, ilikmen, kirket (kirkit) ve istar (tezgah) bulunur. Üretim süreci şu aşamalardan oluşur:

Yün İpliğinin Hazırlanması

• Yünün Kırkılması ve Yıkanması: Koyunlar genellikle Mayıs-Haziran aylarında kırkılır. Kırkılan yünler, tokaç adı verilen ahşap bir aletle sert bir zeminde yıkanarak yabancı maddelerden arındırılır, durulanır ve kurutulur.
• Temizleme ve Tarama: Kuruyan yünler elle kalan kirlerden temizlenir, hallaçlara gönderilerek didilir, inceltilir ve elle şeritler (fitil) haline getirilir.
• İplik Eğirme ve Çileleme: İğ veya çıkrıkla bükülerek elde edilen iplikler çile haline getirilir. Boyanacak iplikler 35-60 cm uzunluğunda kelepler halinde hazırlanır.

Boyama

Tamamen doğal boyama yöntemi kullanılır. Genellikle bitkisel boyar maddeler ve şap, tuz, sirke, manda idrarı, soda, kaya tuzu, meşe külü, toprak, göztaşı, saçkıbrıs gibi doğal mordan maddeleri kullanılır.

Boyama işlemi büyük bakır kazanlarda yapılır. Boyar maddeler ılık suya önceden kelep haline getirilmiş yün ipliklerle birlikte konulur ve kaynatılır. Yaklaşık bir saat soğumaya bırakılır ve bir gün suda bekletilir. İlk rengin açık ve pastel tonlarını elde etmek için kalan suya yeni iplikler eklenerek ikinci boyamalar da yapılır.

Kullanılan Bazı Boyar Bitkiler ve Elde Edilen Renkler

Ceviz kabuğu (koyu kahve), nane yaprağı (koyu yeşil), çivit otu (mavi), papatya çiçeği (sarı), alıç (kirli yeşil), asma yaprağı (sarı ve yeşil), boya çili kökü (koyu kırmızı), ayva yaprağı (koyu mor), mazı (deve tüyü), tetiri kökü (siyah), enik kökü (kırmızı), çeşmezen tohumu (kırmızı), kurt odunu yaprak ve çiçekleri (yeşil), kına (kızılımsı kahve), kekik (sarı), yavşan otu (açık mavi), sütleğen (açık parlak sarı), zerdeçal (sarı), adaçayı (sarı), soğan kabuğu (soluk sarı), kırmızı soğan (koyu yeşil), tetiri (parlak siyah). Çöven bitkisi yünü beyazlatmak için kullanılır.

Çözgü Hazırlığı

İpliğin ucu tezgahın altındaki çözgü demirine bağlanır. Makarasından gelen iplik, tezgahın üstünden arkaya dolandırılarak alttan öne alınır ve çözgü demirine sarılır. Serbest makaradan gelen iplik, bir sonraki çözgüyü oluşturmak üzere çözgü demirinin altından geçirilir. İki çözgü arasındaki mesafe eşit ayarlanır. İstenilen sayıya ulaşılana kadar çözgüler sıra ile ve gergin olarak sarılmaya devam edilir. Çözgülerin tezgaha sarılma işlemi, sökülmeyecek şekilde düğüm atılarak tamamlanır. Çözgüler elle iki gruba ayrılır (tek ve çift numaralılar). Varangelen tahtası ayrılan kısımdan geçirilir. Tüm çözgülerden geçirilen varangelen, gücü demirinin geleceği kısmın üstüne gelecek şekilde yukarı kaldırılır. Gücü ipliklerinin sarılmasına, gücü demirinin sol ucunun tezgaha bağlanıp sabitlenmesiyle başlanır. Gücüleri oluşturacak ipliğin ucu tezgahın sağ tarafına bağlanır ve dolanarak gücü demirine doğru getirilir. Gücü ipliği bir kez gücü demirine dolanır. Sonra arka çözgü ipliği, öndeki 1. ve 2. çözgü ipliği arasından öne çekilir. Gücü ipliği öne çekilen bu çözgünün arkasından dolandırılarak gücü demirine bir kez sarılır. Tezgahın sonuna kadar arkadaki her bir çözgü öne çekilerek gücü ipliği sarılır. Gücü sarımı tamamlandığında, gücü ipliği ucu sıkıca düğümlenir. Gücü demiri, gücü ipliklerinin altından çıkarıldıktan sonra çözgüler dokumaya hazır hale gelir.

Dokuma Teknikleri

Kilim Tekniği

Atkı ipliklerinin çözgü ipliklerinin altından ve üstünden geçirilerek motif alanları içinde kullanıldığı, çözgü ipliklerinin atkı iplikleri tarafından tamamen örtüldüğü, iki yüzü aynı görünümde düz olarak dokunan bir tekniktir.

Zilli Tekniği

Üç veya daha fazla iplik türü sistemine dayanan bir dokuma tekniğidir. Desene göre desen iplikleri arasında sıra boyunca 2 üzeri - 1 altı veya 3 üzeri - 1 altı gibi atlamalarla dokunur.

Cicim Tekniği

Desen ipliğinin desene göre farklı sayılardaki çözgü ipliklerinin üzerinden geçirilip her desen sırasından sonra atkı ipliği atılarak sıkıştırılmasıyla oluşturulan bir dokuma tekniğidir.

Sumak Tekniği

Renkli desen ipliklerinin çeşitli şekillerde çözgü ipliklerine sarılmasıyla elde edilen bir dokuma tekniğidir.

Sivrihisar kiliminin logosu kilimin arka yüzünde bulunur. Tarihi bir geçmişe ve coğrafi sınırına özgü üretim metoduna sahip olan Sivrihisar kiliminin tüm üretim aşamaları belirtilen coğrafi sınırda gerçekleşir.

Coğrafi Köken ve Sınırlar

Sivrihisar kiliminin coğrafi sınırı Eskişehir ili Sivrihisar ilçesi olarak belirlenmiştir. Üretim metodu, kullanılan doğal boyar maddeler, yün iplikler ve yöreye özgü desenler, ürünün coğrafi işaret tanımı kapsamında Sivrihisar ilçesi ile olan ilişkisini tanımlayan unsurlardır.

Tescil Süreci ve Detayları

Sivrihisar kiliminin coğrafi işaret tescili için Sivrihisar Belediyesi tarafından başvuruda bulunulmuştur. Başvuru, C2021/000309 numara ile 11 Ağustos 2021 tarihinde yapılmıştır. Değerlendirme sürecinin ardından ürün, 14 Nisan 2022 tarihinde 1077 tescil numarası ile "mahreç işareti" olarak resmi olarak tescillenmiştir. Tescil ettirenin adresi Cumhuriyet Mahallesi, Süleyman Demirel Caddesi No:1 Sivrihisar, Eskişehir olarak kayıtlıdır.