Türk mitolojisinde ağaç, evrenin kuruluşu, gök–yer–yeraltı düzeni ve insanın türeyişiyle doğrudan bağlantılı kutsal bir varlık olarak ele alınır. Kültürel hafızada ağaç, tanrısal kudreti dünyaya ileten bir eksen, evrenin merkezini belirleyen bir işaret ve yaşamın sürekliliğini temsil eden bir semboldür. Türk kültüründe kutsal kabul edilen nesneler birer tapınma objesi olarak görülmez; tanrıya ulaşmanın aracısı olarak değerlendirilir. Bu çerçevede kutsal ağaç da evreni bir arada tutan ve yaşamı mümkün kılan kozmik bir köprü niteliği taşımaktadır.
Hayat ağacı, Türk düşüncesinde kozmogoninin (yaratılışın) merkezinde ve şamanın göğe yükseliş ritüelinde başlıca eksen görevi gören, dallarıyla göğü, gövdesiyle yeryüzünü, kökleriyle yeraltını birbirine bağlayan kutsal bir unsurdur. Böylece ağaç, evrenin düzenini açıklayan bir model ve insan yaşamının döngüsünü temsil eden bir sembol hâline gelir.
Prof. Dr. Yaşar Çoruhlu Türk Mitolojisinde Hayat Ağacını Anlatıyor (HT Bilim Tarih Felsefe)
Hayat Ağacının Mitolojik Kökeni
Hayat ağacı, “kozmik ağaç” kavramı üzerinden tanımlanmaktadır. Kozmik ağaç, üç katmanlı âlemi (gök–yer–yeraltı) birbirine bağlayan, evrenin merkezinde yer alan ve tüm var oluşu birbirine eklemleyen bir eksendir. Bu nedenle kutsal ağaçlar dağ ve kutsal mekânlarla birlikte “merkez simgeciliği” kapsamında değerlendirilir.
Türk mitolojisine göre tanrı, yarattığı dokuz insan cinsini doğrudan bu kozmik ağacın gölgesinde barındırmış; ağacın dokuz dalı sembolik olarak dokuz insan soyunu temsil etmiştir. Bu anlayış, yaratılış bilgisinin özünde ağacın ne kadar önemli bir mitolojik unsur olduğunu göstermektedir.
Kozmik ağacın temel nitelikleri kaynaklarda şöyle belirtilir:
- Evrenin merkezinde bulunur.
- Üç âlemi (gök–yer–yeraltı) dikey bir eksen olarak birleştirir.
- Yaşamın, bereketin ve sürekliliğin kaynağıdır.
- Tanrı ile insanlar arasında bir bağ işlevi görür.
Şamanist inanç çerçevesinde de hayat ağacı, şamanın göğe yaptığı yolculukta bir tür kozmik merdiven niteliğindedir; şaman davulunun üzerindeki ağaç tasvirleri de bu yapının kutsallığını yeniden üretir
Türk Yaratılış Anlatılarında Hayat Ağacı
Türk yaratılış anlatılarında hayat ağacı, evrenin ve insan soyunun ortaya çıkış sürecinde merkezî bir rol oynar. Tanrı’nın ilk insan topluluklarını dokuz dallı kutsal bir ağacın gölgesinde barındırdığı ve bu dokuz dalın dokuz insan cinsini sembolik olarak temsil ettiği anlatılar mevcuttur. Bu anlayış, hayat ağacının, insanlığın kökenini de belirleyen bir yapı olduğunu gösterir.
Yaratılış mitlerinde ağaç, çoğu zaman tanrısal kudretin ilk tecelli ettiği mekân ve yaşamın filizlendiği kaynaktır. Dokuz dallı ağaç motifi, Türk mitolojisinde hem ilk varlıkların yaratılışını hem de soyların çoğalışını açıklayan temel bir sembol hâline gelir. Ağacın katmanlı yapısı ile evrenin üçlü düzeni arasında kurulan ilişki, yaratılışın kozmik bütünlük içinde gerçekleştiğini ifade eder.
Ağaç, yaratılışın ilk anında var olan ve Tanrı’nın yaratıcı nurunu taşıyan bir eksen olarak betimlenir. Böylece hayat ağacı, kaos hâlindeki kozmik boşlukta düzenin kurulmasına aracılık eden unsurdur. Bu nedenle yaratılış sahnesi, çoğu anlatıda kutsal bir ağacın etrafında şekillenir; hayatın başlangıcı ve varlığın çoğalması ağacın gölgesinde gerçekleşir.
Türk türeyiş efsanelerinde de hayat ağacı, soyların ortaya çıkışıyla doğrudan bağlantılıdır. Ağaçtan doğan kahramanlar, kutsal ağaç kovuklarında mucizevi biçimde beliren çocuklar ve ağacın dallarından türeyen boylar gibi anlatılar, yaratılışın sürekliliğinin bu kutsal ağaç aracılığıyla sağlandığını gösterir. Bu nedenle hayat ağacı, ilk yaratılışın ve insan soyunun devamlılığının sembolik kaynağıdır.
Türk Sanatında Hayat Ağacı
Türk sanatında hayat ağacı motifi, İslamiyet öncesi ve İslamiyet sonrası dönemlerde sürekli varlığını koruyan merkezî bir sembol olarak karşımıza çıkar. Erken dönem örnekler arasında Pazırık ve Noin-Ula buluntularında görülen ağaç ve dallanma tasvirleri yer alır. Bu buluntular, hayat ağacının sanatsal bir tema olarak da erken dönemden itibaren işlendiğini göstermektedir.
Sanat tarihi açısından hayat ağacı, İslamiyet öncesi dönemde evren tasavvurunu yansıtan kozmik bir sembol, İslamiyet sonrasında ise tezyini ve mimari süslemelerde yeniden yorumlanan bir motif olarak önem kazanır. Arama sonuçlarında İslamiyet sonrası dönem daha ayrıntılı işlenmiştir. Bu dönemde hayat ağacı motifi, Selçuklu ve Osmanlı sanatında sürekli bir biçimde karşımıza çıkar. Özellikle mimari süslemelerde, taş işçiliğinde, mezar taşlarında, halılarda ve diğer el sanatlarında yoğun olarak kullanıldığı belirtilmektedir.
Selçuklu döneminde motif çoğunlukla stilize edilmiş, dikey yükselen bir eksen şeklinde tasarlanır; dallar simetrik olarak iki yana açılır. Bu biçim, kozmik ağacın dikey yapısını ve yeniden doğuş–yaşam döngüsü temalarını yansıtır. Osmanlı döneminde ise motif, özellikle mimari tezyinatta, çinilerde ve mezar taşlarında önemli bir dekoratif unsur hâline gelir ve bitkisel süslemeler içinde yer bulur.
Türk ve Çin Mitolojilerinde Kutsal Ağaç Anlayışı
Türk ve Çin mitolojileri, kutsal ağaç kavramını evrenin yapısını açıklayan bir eksen olarak ele alır ancak bu kutsal ağaçların taşıdığı anlam, işlev ve sembolik yük farklılık gösterebilir. Çin’de Jian Mu Shu, yeri ve göğü birbirine bağlayan, kimi kaynaklarda doğrudan hayat ağacı olarak anılan bir ağaçtır. Bir kozmik eksen görevi gören bu kutsal ağaç, Çin mitolojisinde evrenin katmanlı yapısını birbirine bağlayan bir bağlantı hattı işlevi görür
Türk mitolojisinde ise kutsal ağaç anlayışı özellikle kayın ağacı üzerinden somutlaşır. Kayın ağacı, “Ülgen’in ağacı”, “kut veren ağaç” ve kadınla ilgili doğurganlık sembolü olarak tanımlanmaktadır. Kayın ağacı, tanrıya ulaşmanın bir aracı sayılır ve insan soyunun ya da klanların türeyiş mitlerinde doğrudan rol oynar. Kayın ağacı, “kadın kutunun taşıyıcısı olan” ve kutsal niteliğe sahip bir ağaç olarak anlatılır
İki kültür arasındaki temel fark, kutsal ağacın işlevine verilen anlamdadır. Çin’de kutsal ağaçlar genellikle ölümsüzlük, uzun yaşam ve göksel güçlerle doğrudan bağlantı kurma fikriyle ilişkilidir; ağaç, gök tanrılarıyla iletişimi sağlayan bir yükselme eksenidir. Türk mitolojisinde ise kutsal ağaç tanrıya tapılan bir varlık değil, tanrıya ulaşmayı sağlayan bir araç, tanrısal kudretin yeryüzüne indiği kozmik bir merkezdir. Türkler kutsal ağaca tapmaz, onu Tanrı’ya ulaşmanın bir vasıtası olarak görür; Çin kültüründe ise ağaç daha çok ölümsüzlük ideali ile birlikte anılır.
Türk Kültüründe Ağaç Kültü ile Hayat Ağacının İlişkisi
Türk kültüründe ağaç kültü, hayat ağacı inancının temelini oluşturan en eski ve en yaygın inanç unsurlarından biridir. Bu kültün kökeni tam olarak bilinmemekle birlikte, İslamiyet öncesi Türk topluluklarında ağaç kültünün ortaya çıktığı yerin dağlık Ötüken bölgesi olduğu kabul edilmektedir. Ötüken ormanları (Ötüken Yış), hem Göktürkler hem de Uygurlar döneminde kutsal addedilmiş, bu ormanların etrafında çeşitli ritüeller gerçekleştirilmiştir.
Ağaç kültü tabiat kültünün bir parçasıdır ve ağaç bu bağlamda kutsal bir simge, mitik bir merkezin temsilcisidir. Türk kültüründe ağacın kutsallığı, sahip olduğu çeşitli özellikler ve sembolik anlamlardan kaynaklanır.
Ağaç kültü, yalnızca kozmogonik bir unsur olmakla kalmamış, Türklerin sosyal yaşamında da derin bir yer edinmiştir. Ağaçların mevsimsel yenilenme döngüsü, insan hayatının döngüsüyle ilişkilendirilmiş; bu nedenle ağaç ölümsüzlüğün, yeniden doğuşun ve sürekliliğin sembolü olarak görülmüştür. Mezarların yanına ağaç dikilmesi geleneği, ölen kişinin tıpkı ağaç gibi yeniden can bulacağı düşüncesine dayandırılmıştır.
Ağacın kutsallığı onun maddi varlığıyla ilgili değil, temsil ettiği güç, taşıdığı semboller ve üstlendiği kozmik işlev ile ilgilidir. Ağaç Tanrı olarak görülmemiş; Tanrı’ya ulaşmada, ondan yardım dilemede ve kötülüklerden korunmada bir aracı olarak değerlendirilmiştir.
Türk toplulukları arasında çeşitli ağaç türleri kutsal kabul edilmekle birlikte, kayın ağacı hayat ağacının en somut ve yaygın karşılığı olarak görülür. Türkler özellikle kayını kendilerine hayat ağacı olarak seçmişlerdir. Bu seçim, kayının sağlam gövdesi, uzun ömürlülüğü ve geniş coğrafyalarda yetişebilmesi gibi doğal özelliklerinin yanı sıra mitolojik işlevleriyle de ilişkilidir. Türk kültüründe ağaç kültü, hayat ağacı düşüncesinin yapı taşı, yaratılış kozmolojisinin omurgası ve toplumsal ritüellerin merkezinde yer alan çok katmanlı bir semboldür.
