Diyarbakır Kalesi ve Hevsel Bahçeleri, Türkiye'nin Diyarbakır ili sınırlarında yer alan ve bir arada değerlendirilen iki bileşenli bir kültürel peyzaj alanıdır. 2015 yılında Almanya’nın Bonn kentinde düzenlenen 39. UNESCO Dünya Miras Komitesi Toplantısı’nda, “Diyarbakır Kalesi ve Hevsel Bahçeleri Kültürel Peyzaj Alanı”, UNESCO Dünya Miras Listesi’ne Türkiye’nin 14. miras alanı olarak dahil edilmiştir. Dünya Miras Listesi'ne 1488 numarayla kaydedilen bu alan, (i), (iii) ve (v) numaralı kültürel kriterler çerçevesinde tescillenmiştir.
Diyarbakır Kalesi ve Surları
Diyarbakır Kalesi, Dicle Nehri’ne hâkim bir konumda, Karacadağ’dan Dicle’ye uzanan platonun doğu yamaçlarına inşa edilmiştir. Kale, İçkale ve Dışkale olmak üzere iki ana bölümden oluşur. Dışkale yaklaşık 5.200 metre uzunluğundaki surlarla çevrilidir; İçkale surlarıyla birlikte toplam uzunluk 5.800 metreye ulaşır.
Surlar, yüksekliği 7 ila 22 metre, kalınlığı ise 1,4 ila 5 metre arasında değişen burçlarla donatılmıştır. Dışkale üzerinde 82, İçkale üzerinde 19 burç bulunmaktadır. Surların yapımında bazalt taşı, tuğla ve kireç harcı gibi malzemeler kullanılmıştır.
Kale, tarihsel süreçte birçok medeniyetin hâkimiyeti altında kalmıştır. Roma İmparatoru II. Constantius döneminde (MS. 349) onarılarak güçlendirilmiştir. Surlarda yer alan kitabeler ve kabartmalar yaklaşık otuz farklı uygarlığın izlerini taşır. Kaledeki başlıca burçlar arasında Keçi Burcu, Yedi Kardeş Burcu, Ben-u-Sen Burcu ve Nur Burcu bulunmaktadır.
Kale kapıları, antik yol güzergâhlarına göre konumlandırılmıştır. Dağ Kapı (Harput Kapısı), Urfa Kapı (Bab-el Rum), Mardin Kapı (Tell Kapısı) ve Yeni Kapı (Dicle Kapısı) başlıca dış kapılardır. Bu kapılar, Bizans, Roma ve İslam dönemlerine ait mimari özellikleri bir arada barındırır. Surlar üzerindeki yazıtlar, haç ve kuş figürleri, sütun başlıkları ve madalyon kabartmaları yapının çok katmanlı tarihini yansıtır.
Diyarbakır Surları (Türkiye Kültür Portalı)
İçkale ve Amida Höyüğü
Kentin en eski yerleşim alanı olan İçkale’de yer alan Amida Höyüğü'nde yapılan arkeolojik kazılar, yerleşimin MÖ. 5. bine kadar uzandığını ortaya koymuştur. Höyükte Geç Kalkolitik, Tunç ve Demir Çağlarına ait buluntular saptanmıştır. İçkale, Roma, Bizans, Artuklu, Akkoyunlu ve Osmanlı dönemlerine ait birçok yapıyı barındırmaktadır. Bunlar arasında Artuklu Sarayı, Askerî Kışla, Saint George Kilisesi, Kale Camii, Meşhed, 7. Kolordu Binası ve Atatürk'ün karargâh olarak kullandığı Karargâh Binası bulunmaktadır. İçkale günümüzde arkeopark, müze kompleksi ve kültürel alanlar şeklinde yeniden işlevlendirilmektedir.
Hevsel Bahçeleri
Hevsel Bahçeleri, Diyarbakır Surları ile Dicle Nehri arasında yer alan ve yaklaşık 8.000 yıllık geçmişe sahip olan bir tarımsal üretim alanıdır. Kentin gıda ihtiyacını karşılayan bu bahçeler, Mezopotamya’nın dört akıntıya bölünmüş bahçe tasarımı anlayışını yansıtır. Bahçelerin coğrafi sınırları, sulama ve yol sistemi bütünlüğüne göre belirlenmiş ve kültürel peyzaj alanı olarak tanımlanmıştır. Hevsel Bahçeleri hem yerel gıda üretimi hem de kültürel süreklilik açısından kentle bütünleşmiş önemli bir tarım alanı niteliğindedir. Dicle Nehri’ne yakınlığı ve biyolojik çeşitliliği ile ekolojik değer de taşır. Ayrıca Hevsel Bahçeleri, geleneksel bahçecilik pratikleri, yerel tohumlara dayalı üretim ve göçmen kuşların uğrak noktası oluşuyla dikkat çeker.
Havsel Bahçeleri (Kültür ve Turizm Bakanlığı)
Kültürel ve Tarihî Katmanlar
Diyarbakır ve çevresi tarih boyunca Asurlular, Urartular, Romalılar, Partlar, Sasaniler, Bizanslılar gibi çeşitli uygarlıklara ev sahipliği yapmıştır. İslam fethi Hulefâ-i Râşidîn devrinde gerçekleşmiş, sonrasında Emeviler, Abbasiler, Mervânîler, Büyük Selçuklular, Anadolu Selçukluları, Artukoğulları, Akkoyunlular ve Osmanlılar bu bölgede hüküm sürmüştür. Söz konusu tarihî süreklilik, yapıların mimarisine, kitabelere ve kentsel dokuya yansımaktadır.
Yönetim ve Koruma
UNESCO Dünya Miras Listesi’ne alınmasının ardından, Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi ve Alan Yönetim Başkanlığı tarafından “Alan Yönetim Planı” hazırlanmıştır. Toplam 1942,66 hektarlık alan üç bölümde tanımlanmıştır: Dünya Miras Alanı (520,76 ha), Suriçi Tampon Alanı (132,20 ha) ve Surdışı Tampon Alanı (1289,69 ha). Yönetim planı, surların ve bahçelerin korunması, restorasyon çalışmaları, kültürel mirasın yaşatılması, işlevlendirme süreçlerinin planlanması ve sürdürülebilir kullanımını hedeflemektedir.
Diyarbakır Kalesi ve Hevsel Bahçeleri, Yukarı Mezopotamya’nın tarihsel, kültürel, mimari ve tarımsal mirasını bir arada barındırmasıyla öne çıkar. Çok katmanlı yapısı, farklı uygarlıkların izlerini taşıyan surları, sürekli yerleşim ve üretime olanak tanıyan bahçeleri ile önemli bir kültürel peyzaj alanı oluşturmaktadır. Alanın bütüncül korunması ve geleceğe aktarılması, yürütülen çok disiplinli koruma ve planlama çalışmalarıyla sağlanmaktadır.
