Ordu iline bağlı bir ilçe olan Fatsa, Karadeniz Bölgesi'nin doğusunda, kıyı şeridinde yer alır. Doğal güzellikleri, tarihi geçmişi, gelişmiş tarımı ve ticareti ile bölgenin önemli yerleşim merkezlerinden biridir. Fatsa, hem deniz hem de kara ulaşımına elverişli konumuyla dikkat çekerken kültürel çeşitliliği, yerel ekonomisi ve modern kentleşme yapısıyla da Ordu’nun dinamik ilçeleri arasında yer almaktadır.
Fatsa (Fatsa Belediyesi)
Tarihçe
Fatsa ve çevresi, M.Ö. 400'lü yıllarda Kolhlar, Driller, Halipler, Mossinoikler ve Tibarenler gibi Yunan kökenli olmayan yerli topluluklara ev sahipliği yapmıştır. Bu döneme ait izlerin özellikle Yapraklı mevkiindeki Çıngırt Kaya çevresinde bulunduğu tahmin edilse de bu iddiaların bilimsel bir temeli yoktur. Bölgede yapılacak arkeolojik araştırmaların daha net bilgiler sunacağı düşünülmektedir.
M.Ö. 675'ten itibaren sırasıyla Kimmerler, Persler, Büyük İskender ve komutanları bölgeye hâkim olmuştur. Ancak Fatsa’nın tarih sahnesindeki en dikkat çekici dönemi Pontus Krallığı zamanına denk gelir. M.Ö. 280 - M.S. 263 yılları arasındaki bu dönem, bölgenin güçlenmesini sağlamış ve bu süreçte II. Farnak’ın Fatsa’da hüküm sürdüğü, kızı Fanizan adına bir şato yaptırdığı anlatılmaktadır. Bu yüzden bölge bir dönem “Fanizan” adıyla anılmıştır. Zamanla bu ad; Fanise, Phadsane, Pytane, Faça gibi şekillerde değişmiş ve en son Fatsa ismini almıştır. Fatsa’nın Pontus Devleti’nin başkenti olduğu yönündeki iddialar ise tarihsel bir kanıta dayanmamaktadır.
Pontus Krallığı’nın Roma tarafından M.S. 63 yılında ortadan kaldırılmasının ardından, M.S. 395’te bölge Bizans topraklarına katılmıştır. 11. yüzyılda ise Peçenek ve Kuman Türklerinin Anadolu'ya yönelen akınları Fatsa çevresinde de etkili olmuştur.
Türklerin bölgeye kalıcı olarak yerleşmesi Malazgirt Zaferi (1071) sonrası olmuştur. Danişmentli beylerinden Sevlî Bey, Fatsa da dâhil olmak üzere Karadeniz kıyılarını fethetmiştir. Bu süreçte bölgeye yerleşen Türk boylarının başında Çepniler gelir. 1380’lerde Hacıemiroğulları Beyliği, Fatsa’ya egemen olmuş, 1427-1428 yıllarında Yörgüç Paşa’nın Canik Seferi ile bölge Osmanlı topraklarına katılmıştır.
13. ve 14. yüzyıllarda kıyı bölgelerinde Cenevizlilerin ticari faaliyetleri görülmüş, Fatsa da bu dönemde Karadeniz’in önemli ticaret merkezlerinden biri olmuştur. Cenevizliler, sahildeki tabyayı depo olarak kullanmıştır. Fatih Sultan Mehmet döneminde Karadeniz'deki Ceneviz hakimiyeti sona ermiştir.
Osmanlı Dönemi (1427-1922)
Osmanlı döneminde Fatsa, Canik Sancağı'na bağlı bir yerleşim yeriydi. İlk başta “Satılmış-ı Mezid Bey” olarak anılan bölge, 15. yüzyılda nahiye, 16. yüzyıldan itibaren ise kaza statüsüne kavuşmuştur. 17. yüzyıl kayıtlarında bölgede altı ayrı kaza bulunmaktadır. Katip Çelebi’ye göre bunlara Fatsa ve Vonayı da eklenmektedir.
16. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Canik bölgesinde Fatsalı Caniklizade ailesi etkili olmuştur. 19. yüzyılda yönetsel değişiklikler yaşanmış, Fatsa 1869-1872 arasında Ünye’ye bağlı bir nahiye olmuş, 1878’de tekrar kaza statüsüne getirilmiştir.
Cumhuriyet Öncesi Gelişmeler
30 Kasım 1920’de TBMM’de Ordu ve Giresun sancaklarının kurulması gündeme gelmiş ve 4 Aralık 1920'de Ordu Sancağı oluşturulmuştur. Fatsa ve Ünye kazaları da bu yeni sancağa bağlanmıştır. Ünye ve Fatsa halkı bu karara karşı çıksa da talepleri kabul edilmemiş, böylece Fatsa, resmen Ordu’ya bağlı bir kaza olmuştur.
Coğrafya
Konum
Fatsa, Türkiye’nin Karadeniz Bölgesi’nde, Ordu iline bağlı bir ilçe olarak 41° Kuzey paraleli ile 37°–38° Doğu meridyenleri arasında yer almaktadır. İlçenin doğusunda Perşembe, batısında Ünye, güneyinde ise Korgan, Çamaş, Çatalpınar ve Kumru ilçeleri bulunmaktadır. Fatsa'nın kuzey sınırını ise Karadeniz oluşturmaktadır.
Topoğrafya
İlçe, genel itibarıyla dağlık ve engebeli bir arazi yapısına sahiptir. Rakım, deniz seviyesinden başlayarak 550 metreye kadar ulaşmaktadır. Karadeniz’e paralel olarak uzanan Canik Dağları, kıyıya doğru kademeli bir şekilde alçalmaktadır. İlçenin önemli akarsuları olan Bolaman ve Elekçi dereleri, sahile yakın bölümlerde düzlük araziler oluşturmaktadır.
Hidrografya
Fatsa sınırları içerisinden geçen başlıca akarsular Bolaman Deresi, Elekçi Deresi, Şerefiye Deresi ve Kurtuluş Mahallesi Deresi’dir. İlçenin 10 kilometre güneydoğusunda, Örencik Köyü sınırlarında yer alan Gaga Gölü, bölgedeki en önemli doğal göldür.
Jeoloji
Fatsa, yerleşim itibarıyla hem kıyı şeridindeki alüvyonal zemin üzerinde hem de daha geride kalan yamaç arazileri üzerinde konumlanmıştır. Yamaç bölgelerinde yapılan inşaat hafriyatlarına dayanarak, bu alanlarda yer altı suyu bulunmadığı tespit edilmiştir. Düzlük araziler ise ince kum ve killi zemin yapısına sahip olup yer altı suyu barındırmaktadır. Yamaçlarda üst toprak katmanı 1,5–2 metre kalınlığında kil ve bitki örtüsünden, alt tabaka ise çatlaklı mavi kireçtaşından oluşmaktadır.
Toprak ve Arazi Kullanımı
İlçedeki tarım alanları, dere yataklarının çevresinde oluşan taban arazileri ile yamaç arazilerinden meydana gelir. I. ve III. sınıf toprakların bulunduğu bu alanlarda tarım faaliyetleri yürütülmektedir. Tarıma elverişli arazilerin yaklaşık %80’inde fındık yetiştirilmektedir. Daha yüksek rakımlı yamaçlarda ise ormanlık alanlar yer almakta olup topoğrafyanın dik yapısından ötürü bu ormanların tarım alanına dönüştürülmesi nadiren görülmektedir.
İklim
Fatsa’da tipik Karadeniz iklimi hakimdir. Kış ayları ılıman, yaz ayları ise serin ve nemlidir. Yıllık sıcaklık farkları düşüktür. Nem oranı yıl boyunca yüksek olup yağış rejimi düzenlidir.
Nüfus ve Demografik Yapı
Fatsa’nın nüfusu, 31 Aralık 2024 tarihi itibarıyla 128.359 kişidir. Bu nüfusun %51’ini kadınlar, %49’unu erkekler oluşturmaktadır. İlçe genelinde nüfus yoğunluğu kilometrekare başına 349,30 kişi olarak hesaplanmıştır.
Yaş gruplarına göre incelendiğinde, orta yaş grubundaki bireyler (%48) Fatsa nüfusunun en büyük kısmını oluşturmaktadır. Bu oranı genç nüfus (%34) ve yaşlı nüfus (%18) takip etmektedir. Bu dağılım, ilçede çalışma çağındaki nüfusun ağırlıkta olduğunu ve aktif iş gücünün yüksek seviyede seyrettiğini göstermektedir.
Fatsa’da nüfusun büyük bir kısmı ilçe merkezinde ikamet ederken kırsal mahallelerde de önemli bir nüfus mevcuttur. Yaş gruplarına göre dengeli bir dağılım gözlemlense de özellikle orta yaş grubunun baskın oluşu sosyal hizmetler, sağlık ve eğitim alanlarında orta ve uzun vadeli planlamalar açısından belirleyici olmaktadır.
Ekonomi
İlçe ekonomisi tarım ve balıkçılığa dayanmaktadır. Başlıca tarım ürünleri arasında fındık, çay ve mısır yer almaktadır. Ayrıca elma ve armut başta olmak üzere sebze ve meyve yetiştiriciliği yapılmakta, seracılık ve kültür mantarcılığı giderek yaygınlaşmaktadır. Hayvancılık alanında büyükbaş ve küçükbaş hayvan besiciliği ile birlikte kümes hayvancılığı ve arıcılık da önemli yer tutmaktadır. Balıkçılık, Fatsa ekonomisinde temel geçim kaynaklarından biri olup geleneksel halıcılık faaliyetleri ve fındık kırma atölyeleri de ilçe ekonomisine katkı sunmaktadır. İlçede bir organize sanayi bölgesi bulunmakta olup sanayi yatırımları artmaktadır.
Fatsa Organize Sanayi Bölgesi (Fatsa OSB)
Eğitim ve Kültür
Fatsa’da ilk ve orta dereceli eğitim kurumlarının yanı sıra Ordu Üniversitesi’ne bağlı Fatsa Deniz Bilimleri Fakültesi ve Meslek Yüksekokulu gibi yükseköğretim kurumları bulunmaktadır. İlçede kültürel etkinlikler belediye ve yerel dernekler aracılığıyla yürütülür. Ayrıca halk oyunları, geleneksel düğünler ve yöresel festivaller bölgenin kültürel zenginliğini yansıtır.
Ulaşım
Fatsa, Karadeniz Sahil Yolu üzerinde yer alır. Bu yol sayesinde Ordu, Samsun ve Trabzon gibi büyük şehirlerle karayolu bağlantısı güçlüdür. İlçede deniz yolu kullanılmasa da Ordu-Giresun Havalimanı’na yaklaşık 60 km uzaklıktadır. İlçedeki otobüs terminali ile çevre il ve ilçelere ulaşım mümkündür.
Turizm Potansiyeli
Fatsa’nın doğal güzellikleri arasında Gaga Gölü, Çerkezler Tepesi, Bolaman Kalesi ve Yalıköy Plajı öne çıkar. Ayrıca Bolaman beldesi, Osmanlı dönemine ait sivil mimari örnekleri ve Bolaman Konağı ile önemli bir tarihi turizm merkezidir. Doğa yürüyüşleri ve yayla turizmi için elverişli alanlara sahiptir. Doğal yer altı kaynakları açısından şanslı olan ilçede, Ilıca kasabasında şifalı su bulunmaktadır. Bu suyun romatizma, bel ağrısı, böbrek rahatsızlığı gibi hastalıklara iyi geldiği bilinmektedir. Elmaköy’de birçok hastalığa şifa olduğu bilinen Acısu bulunmaktadır.
Fatsa, Karadeniz’in tarih boyunca birçok medeniyete ev sahipliği yapmış önemli liman kentlerinden biridir. İlçe ve çevresinde yapılan arkeolojik kazılar, antik dönem yerleşimlerine dair izler sunmaktadır. Özellikle Bolaman Mahallesi'nde yer alan antik kalıntılar, Roma ve Bizans dönemine ait önemli buluntular arasında yer alır. Ayrıca ilçede Helenistik döneme ait sikkeler ve seramik parçaları da ortaya çıkarılmıştır. Bu tarihi dokular, Fatsa’nın sadece doğal güzellikleriyle değil, kültürel geçmişiyle de dikkat çekmesini sağlar.
Bolaman Kalesi ve Hazinedaroğlu Konağı
Fatsa ilçesine yaklaşık 9 kilometre uzaklıkta, Ordu–Fatsa yolu üzerinde yer alan Bolaman semti, barındırdığı tarihi yapı ile dikkat çekmektedir. Bölgenin sembolü hâline gelen bu yapı, yalnızca mimarisiyle değil, aynı zamanda kültürel imgelerdeki varlığıyla da öne çıkmaktadır. Her yıl yüzlerce ziyaretçi tarafından fotoğraflanan bu anıt eser, turistik ürünlerden kibrit kutularına kadar birçok nesne üzerinde görsel olarak yer almaktadır.
Tarihi yapı, iki farklı döneme ait unsurları bünyesinde barındırmaktadır. İlk yapı evresi, miladî takvimin ilk yüzyıllarına kadar uzanan taş surlardır. Bu taş duvarlar, başlangıçta dört bir yanı suyla çevrili olan küçük bir ada üzerinde savunma amaçlı inşa edilmiştir. Söz konusu yapı, surlarıyla birlikte bir kale özelliği taşımakta olup bu surların içinde yer aldığı düşünülen bir kilise yapısına da ev sahipliği yapmıştır. Bu yönüyle yapı, erken dönem savunma ve dini mimarinin tipik bir örneğini teşkil etmektedir.
İkinci yapı evresi ise Osmanlı dönemine ait ahşap konaktır. Bu konak, mevcut taş surların üzerine 18. yüzyılın sonlarında inşa edilmiştir. Yapının, “Hazinedar” ailesinden Büyük Ali Bey’in oğlu Mehmet Bey tarafından yaptırıldığı tahmin edilmektedir. Yaklaşık iki yüz yıllık geçmişe sahip olan konak, Osmanlı sivil mimarisinin karakteristik özelliklerini taşımaktadır.
Hazinedaroğlu Konağı, Kültür Bakanlığı Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlüğü tarafından tarihî eser olarak tescillenmiş ve korunması gerekli kültürel miras olarak kayda geçirilmiştir. Aynı müdürlük tarafından “Eski Türk mimarisinin tipik bir örneği” olarak tanımlanan konak ve kalıntılar, mimari bütünlüğüyle Karadeniz Bölgesi’nde ayakta kalmayı başarmış nadir örneklerden biridir. Yapının korunması ve gelecek nesillere aktarılması amacıyla Karadeniz Teknik Üniversitesi tarafından restore edilmek üzere çalışmalar başlatılmıştır.
Bolaman Kalesi ve Hazinedaroğlu Konağı (Fatsa Kaymakamlığı)
Dumlupınar Mahallesi’ndeki Manastır Kalıntısı
Günümüzde cezaevinin bulunduğu Dumlupınar Mahallesi'nde yer alan ve halk arasında “Manastır” olarak adlandırılan alanda, geçmişte Kont Polenon tarafından yaptırıldığı öne sürülen bir şatonun kalıntıları yer almaktadır. Söz konusu yapı günümüze ulaşamamış ancak halk belleğinde “manastır” şeklinde yer etmiştir. Yapının orijinal fonksiyonu ve mimari detayları hakkında kesin bilgi bulunmamakla birlikte, alanın tarihî niteliği bölgenin kültürel çeşitliliğini yansıtmaktadır.
Göreği Manastırı ve Antik Yerleşim Kalıntıları
Fatsa ilçesinin batısında, Evkaf Köyü sınırları içinde yer alan ve ilçe merkezine yaklaşık 5 kilometre uzaklıktaki alanda, Pond Devleti döneminden kalma kale, şato, kilise ve manastır kalıntılarına rastlanmaktadır. Bu kalıntılar, bölgede geçmişte büyük bir yerleşim alanının bulunduğunu göstermektedir. Bölgede yapılan yüzey araştırmalarında bulunan gümüş para üzerindeki yazıdan, burada bir dönem Derebeyi Hacı Şevda’nın hüküm sürdüğü ve adına para bastırdığı anlaşılmaktadır. Bu bilgi, alanın hem siyasi hem de ekonomik yönden tarihsel önem taşıdığını ortaya koymaktadır.
Cıngırt Kaya Mezarları
İlçe merkezinin batısında, Görevi Deresi'nin yer aldığı bölgede bulunan Cıngırt Kaya Mezarları, antik bir kaleye ait olduğu düşünülen yapılar arasında yer almaktadır. Bölge, yaklaşık 5 kilometre uzaklıktaki bir tepenin üzerinde yer almakta ve Elekçi Deresi'ne doğru uzanan 45 derecelik eğime sahip bir kaya tünelini içermektedir. Tünelin içinde, büyük bir kayanın oyulmasıyla oluşturulmuş ve 120 basamaktan oluşan bir merdiven yapısı mevcuttur. Bu gizli geçidin, tepedeki kaleden Elekçi Deresi’ne ulaşımı sağlamak amacıyla yapıldığı düşünülmektedir. Alan, arkeolojik açıdan büyük önem taşımaktadır.
Sarmaşık Kaplıcaları
Fatsa ilçesine yaklaşık 10 kilometre uzaklıkta yer alan Sarmaşık Kaplıcaları, hem doğal tedavi olanakları hem de ulaşım kolaylığı nedeniyle bölgenin önemli sağlık turizmi merkezlerinden biridir. Yapılan kimyasal analizlere göre, 47 °C sıcaklıktaki kaplıca suyunun 1 litresi içerisinde 0.731 gram hamızı kibrit (sülfür bileşikleri), 0.1755 gram sodyum klorür, 0.253 gram kalsiyum tuzu, 0.005 gram silis ve 1.433 gram jelatinimsi madde (yeluse özü) bulunmaktadır. Renksiz, kokusuz ve hafif mineral tadı olan su, dakikada 200 litre akış kapasitesine sahiptir. Uzun yıllardır yöre halkı tarafından çeşitli cilt ve romatizma rahatsızlıklarının tedavisinde kullanıldığı bilinmektedir.
Yalıköy ve Plajları
Fatsa’nın turizm açısından en canlı bölgelerinden biri olan Yalıköy, uzun sahil şeridi ve doğal koyları ile yaz aylarında hem yerli hem de yabancı turistlerin ilgisini çeker. İnce kumlu plajları ve berrak denizi ile Karadeniz’in nadir plaj turizmi potansiyeline sahip bölgelerinden biridir. Ayrıca çevrede yer alan küçük balıkçı tekneleriyle düzenlenen kıyı gezileri, bölgeye gelen turistlerin ilgisini çeken etkinliklerdendir.
Yalıköy Sahil (Fatsa Belediyesi)
Gaga Gölü
Fatsa ilçesinin 10 kilometre güneydoğusunda, Örencik Köyü sınırları içerisinde yer alan Gaga Gölü, yaklaşık 15.000 metrekarelik alanı kaplayan küçük bir tatlı su gölüdür. Etrafı sık orman dokusu ve ağaçlarla çevrili olan göl, doğal peyzajı ve sakin yapısıyla dikkat çeker. Gölün ortasında, oldukça küçük bir adacık bulunmaktadır. Yerel halk arasında bu adacıkta eski dönemlerde bir kilise olduğu yönünde söylentiler bulunsa da bu iddialar henüz arkeolojik ya da tarihî verilerle desteklenmemiştir. Göl kenarına motorlu araçlarla ulaşım mümkündür; bu da Gaga Gölü’nü doğa yürüyüşü ve kırsal turizm açısından cazip bir destinasyon haline getirmektedir.
Fatsa Gaga Gölü (Fatsa Kaymakamlığı)
Şehitler Anıtı ve Milli Mücadele İzleri
Fatsa ve çevresi, Kurtuluş Savaşı döneminde işgale uğramasa da bölgedeki direniş hareketlerinin organizasyon noktalarından biri olmuştur. Bu kapsamda yapılan yerel anıt ve anma etkinlikleri, hem ilçede milli bilinci canlı tutmakta hem de eğitim ve tarih turizmi açısından bir kaynak sunmaktadır.
Sosyal Yapı
Fatsa'da geleneksel Karadeniz kültürü hâkimdir. Aile yapısı genellikle geniş aile modeline yakındır. Göçlerle birlikte farklı yörelerden gelen insanlarla kültürel çeşitlilik artmıştır. İlçede sosyal yaşam, çay bahçeleri, kafeler, pazar yerleri ve sahil yürüyüş yolları etrafında şekillenmektedir.
