Giresun il merkezinde yer alan Zeytinlik Mahallesi, kentsel tarihî dokusunu büyük oranda koruyabilmiş ender yerleşimlerden biridir. Doğu Karadeniz bölgesinde, Giresun Kalesi’nin doğu yamacında konumlanan bu mahalle, 17 Mayıs 1991 tarihli karar ile III. derece kentsel sit alanı olarak tescillenmiştir. Giresun’un tarihî çekirdeğini oluşturan bu bölge, hem coğrafi konumunun hem de kültürlü geçmişinin etkisiyle kendine özgü bir konut dokusu geliştirmiştir.
Yerleşim; geleneksel Türk ve Karadeniz konut mimarisinin, özellikle 19. yüzyılda bölgeyi yoğun olarak mesken tutan Rum topluluklarının yapı teknikleriyle harmanlanması sonucu oluşmuş konut tipolojilerine sahiptir.
Zeytinlik Evleri (Giresun İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü)
Tarihî ve Kentsel Gelişim
Zeytinlik Mahallesi’nin tarihçesi Tunç Çağı’na kadar uzanmaktadır. Kerasos veya bazı kaynaklarda Kerasus (Giresun) antik kentinin yer aldığı bu bölgede Hititler, Frigler, Persler, Makedonlar, Roma ve Bizans dönemlerine ait izler mevcuttur. 1461 yılında Osmanlı topraklarına katılan Giresun, sonraki yüzyıllarda kozmopolit bir yapıya sahip olmuş; Rum, Ermeni ve Müslüman topluluklar bir arada yaşamıştır. Özellikle 19. yüzyılda Gogora (bugünkü Zeytinlik) adıyla bilinen bu mahalle, zanaatkârlık, deniz ticareti ve bahçecilik gibi faaliyetlerle öne çıkan Rum cemaatinin yoğunlaştığı bir yerleşim olmuştur. Mübadele sonrası mahalleye Selanik’ten gelen mübadiller yerleştirilmiş ve yapı stoğu büyük oranda korunarak kullanılmaya devam edilmiştir.
Mimari Özellikler
Giresun Zeytinlik Mahallesi’ndeki geleneksel konutlar, genellikle bodrum kat + zemin kat + birinci kat ya da zemin kat + birinci kat şeklinde iki katlı yapı tipolojilerine sahiptir. Bu evler, mahallenin eğimli topoğrafyasına uyum sağlayacak biçimde konumlandırılmıştır. Girişler çoğunlukla bahçe kotundan verilmekte, yaşama alanı da genellikle bu seviyeye yerleştirilmektedir. Plan düzeninde oturma, misafir odası, mutfak ve ıslak hacimler giriş katında; yatak odaları ise üst katta konumlandırılmıştır. Katlar arası geçiş iç mekâna yerleştirilmiş ahşap merdivenlerle sağlanır.
Ev planları iki ana gruba ayrılmaktadır: orta sofalı ve köşe sofalı planlar. Orta sofalı planlarda, yapının merkezine yerleştirilen sofadan tüm odalara simetrik geçiş sağlanır. Merdiven genellikle bu sofada bulunur ve planın düzenleyici öğesi olarak işlev görür. Köşe sofalı planlarda ise sofa, yapı köşesine konumlandırılmış olup, merdiven girişe yakın bir noktadadır; odalar bu sofayı çevreleyecek şekilde dizilmiştir.
Evlerin çoğunda iç mekân yerleşimi işlevsellik gözetilerek tasarlanmış, gündelik yaşama uyum sağlayan mekân geçişleri oluşturulmuştur. Hol bağlantıları, iç dolaplar, nişler ve kullanım pratiklerine göre şekillenmiş mekân kurgusu, konutların hem mimari hem de sosyo-kültürel kimliğini yansıtan başlıca unsurlar arasında yer alır.
Zeytinlik Evleri İç Mekanı Temsil Eden Görsel (Yapay Zeka ile Üretilmiştir.)
Yapım Teknikleri ve Malzeme Kullanımı
Zeytinlik evlerinin inşasında genellikle “yarı kâgir” yapı sistemi tercih edilmiştir. Alt katlar taş duvar tekniğiyle, üst katlar ise ahşap karkas sistemle inşa edilmiştir. Bazı evlerde tamamen taş (kâgir) yapı örneklerine de rastlanmaktadır. Alt katlarda moloz ya da kesme taş kullanılırken, üst katlar sıvalı ve ahşap kaplamalıdır.
Bahçeler evlerin önemli bir parçası olup, çoğunlukla yüksek taş duvarlarla sokaktan ayrılır. Bu duvarlar hem mahremiyeti sağlar hem de sokak dokusunu tanımlar. Avlu ve bahçe düzenlemeleri, konutun kullanım alanlarını çeşitlendiren ve yaşam kalitesini artıran unsurlar arasında yer alır.
Zeytinlik Evleri (Türkiye Kültür Portalı)
Cephe Düzenlemeleri ve Dış Mekân Unsurları
Evlerin cepheleri çeşitlilik gösterir: çıkmasız düz cepheler, çıkmalı cepheler, balkonlu ve balkonuz cepheler gibi farklı tipler mevcuttur. Cephelerdeki belirleyici unsurlar arasında çıkmalar, balkonlar, ferforje pencere korkulukları, saçak altı süslemeleri, taşıyıcı ahşap kolonlar ve büyük ahşap kapılar sayılabilir. Giriş kapıları genellikle bahçeden sağlanır ve üstü balkonla örtülmüştür. Çıkmalar, kolonlarla desteklenmiş olup estetik değer katmanın yanı sıra mekânsal genişlik sağlar.
İç Mekân Düzenlemeleri ve Isıtma Elemanları
İç mekânlarda fonksiyonel çözümler ve yalınlık öne çıkar. Duvarlara gömülü dolaplar, nişler ve “Rum sobası” adı verilen özel ısıtma sistemleri başlıca iç mimari unsurlardır. Rum sobası, hem bulunduğu odayı hem de ona komşu diğer hacimleri ısıtabilecek şekilde duvar içine yerleştirilmiştir. Tavan süslemeleri sadedir, bazı evlerde geleneksel Karadeniz mimarisine özgü ahşap tavan işçiliğine rastlanır.
Koruma Durumu
Giresun Zeytinlik Mahallesi, geleneksel sivil mimari örneklerinin korunduğu yerleşimlerden biri olarak 17 Mayıs 1991 tarihinde alınan kararla III. derece kentsel sit alanı olarak tescillenmiştir. Bu tescil, mahallenin özgün konut dokusu, tarihî arka planı ve kültürel çeşitliliğini koruma altına almak amacıyla gerçekleştirilmiştir. Daha önce, 1989 yılında hazırlanan ilk koruma amaçlı imar planı ile başlayan bu süreç, 1997’de revize edilmiştir. Ancak bu dönemde yeni yolların açılması ve yapılaşma izinleri, tarihî doku üzerinde kısmi tehdit oluşturmuştur.
Koruma süreci kapsamında kamu kurumları, yerel yönetimler ve sivil inisiyatiflerin katkılarıyla mahallede 30’dan fazla yapı restore edilerek kullanıma kazandırılmıştır. Bu restorasyonlarda yapıların orijinal malzeme ve plan özellikleri korunmuş, geleneksel mimariyle uyumlu müdahaleler yapılmıştır. Evlerin büyük bölümü hâlen konut olarak kullanılmakta, bazı yapılar ise kültürel-turistik işlevlerle yeniden değerlendirilmektedir. Böylece mahalle, hem yaşayan bir tarihî doku olarak varlığını sürdürmekte hem de kültürel mirasın sürdürülebilirliği açısından örnek bir kentsel alan niteliği taşımaktadır.
Kus Bakışı Zeytinlik Semti ve Evleri (Anadolu Ajansı)
Zeytinlik Mahallesi Anıtsal Yapılar
Giresun Müzesi
Giresun Müzesi, eski adı Gogora Mahallesi olan Zeytinlik Mevkii'nde yer alır. Yapı eski kaynaklarda Aziz Nikola Kilisesi olarak geçmektedir. 19'uncu yüzyılın ortalarından kalma yaklaşık 250 yıllık Ortodoks kilisesi, bölgede yaşayan Rumlar tarafından yapılmıştır. 1924 yılına kadar kilise olarak kullanılan yapı, mübadeleden sonra terk edilerek 1948 yılına kadar boş kalmıştır. Boş kaldığı bu yıllarda büyük tahribata uğrayan yapı, kısmen onarılarak 1948-1967 yıllarında cezaevi olarak kullanılmıştır. 1967 yılında 1982 yılına kadar boş kalan binada tahribat devam etmiş, yıkılmayla karşı karşıya kalmıştır. 1982-1988 yılları arasında Kültür ve Turizm Bakanlığınca restore edilen kilise 1988 yılında müze olarak hizmete açılmıştır.
Gogora Rum Klisesi (Bugünkü Adıyla Giresun Müzesi) (Türkiye Kültür Portalı)
Katolik Klise
Giresun İli Çınarlar Mahallesi'nde bulunan Katolik Kilise, 1850–1900 yılları arasında inşa edilmiştir. Kilise kesme taş duvarlarla çevrili bir bahçe içerisinde yer alır. Dikdörtgen planlı, ana cephesi üçgen alınlı belirlenmiştir ve köşelerde taştan yivli köşe kolonlarıyla dikkat çeken bir mimariye sahiptir. Yapının kuzey cephesi oldukça gösterişli olup, cephe ortasında sivri kemerli girişi vardır. İki kanatlı ahşap kapısı Giresun’daki en güzel 19'uncu yüzyıl kapı örneklerinden biridir. Doğu cephesinde, kare kesitli çan kulesine geçiş veren düz atkı taşlı ikinci bir kapısı vardır. İç mekânı özgün şeklini günümüze kadar korumuş olup, mahfil kısmı aslına uygun olarak sonradan yenilenmiştir. Naos zeminini kaplayan karo mozaik döşeme özgün olmakla birlikte üzerindeki bitkisel ve geometrik karakterli süslemeler oldukça dekoratif bir görünüme sahiptir.
Cephe düzenlemesi, iç mekan zemin döşemesi, pencere biçimleri ve dekoratif tavanı ile Giresun’daki gayrimüslim yapıların örneklerinden birisidir. 1967 yılından itibaren çoçuk kütüphanesi olarak kullanılan kilise binası, 2012 yılında Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından Çocuk Kütüphanelerini İyileştirme Projesi kapsamında tadilat ve onarım görmüş, tüm donanım malzemeleri çocukların ilgisine yönelik olarak yenilenmiştir.
Katolik Klise (Bugünkü Adıyla Çocuk Kütüphanesi) (Türkiye Kültür Portalı)
Eski Ticaret Lisesi
Yazılı kaynaklara göre, Hicri 1322 (Miladi 1906) yılında, Rum Ortodoks Cemaati tarafından Erkek Okulu olarak inşa edilmiştir. Yapı, 1940 yılına kadar Jandarma Er Okulu, 1947 yılına kadar Topçu Taburu, 1947 yılından sonra Ticaret Okulu olarak kullanılmıştır. Yığma yapım sistemiyle inşa edilen yapıda malzeme olarak kesme taş kullanılmıştır. Yapının zemin katı hariç diğer katları sıva üzeri boyalıdır. Yapının orta bölümü bir bodrum kat, bir zemin kat ve iki normal kattan oluşmaktadır.
Yapının yan bölümleri bir bodrum kat, bir zemin kat ve bir normal kattan oluşmaktadır. Yapının zemin katında güney girişi bulunmaktadır. Dört adet sütun bulunan giriş sahanlığına tek kollu taş merdiven ile ulaşılmaktadır. Giriş sahanlığının hemen üzeri diğer katlarda cumba oluşturmuştur. Orta bölümün ikinci normal katının ortasında bulunan üç adet yuvarlak kemerli pencere açıklığı dışındaki tüm cephelerde pencere açıklıkları dikdörtgen formdadır. Yan bölümlere doğu ve batı cephesinden birer giriş bulunmaktadır. Yapının üst örtüsü kırma çatı olup çatı malzemesi alaturka kiremittir.
Eski Ticaret Lisesi (Giresun Kültür Ve Turizm İl Müdürlüğü)
