İyidere pileki taşı, Türkiye’nin Rize iline bağlı İyidere ilçesinin sınırları içinde bulunan İyidere Mağarası'nda çıkarılan, bazalt kökenli, porfirik dokulu ve yüksek ısıya dayanıklı bir taş türüdür. Coğrafi işaret olarak 24 Temmuz 2024 tarihinde tescillenmiş olup tescil türü mahreç işareti olarak belirlenmiştir. Başvuru, 12 Nisan 2021 tarihinde gerçekleştirilmiştir; tescil numarası ise 1618’dir. Tescil başvurusu İyidere Kaymakamlığı tarafından yapılmış ve taşın coğrafi işaret tescili İyidere ilçesiyle sınırlandırılmıştır.

^{İyidere Pileki Taşının Çıkarıldığı Mağara (Karadeniz Kültür Envanteri)}

Morfolojik Özellikler

İyidere pileki taşı, bazaltik-andezitik tüf olarak sınıflandırılan, gri renkli, porfirik dokulu bir magmatik kayaçtır. Kullanım amacı doğrultusunda mağaradan çıkarıldıktan sonra insan eliyle oyulup şekillendirilerek çeşitli pişirme gereçlerine dönüştürülmektedir. Bu taş türü, yüksek sıcaklıklara karşı dayanıklılığı ile karakterize edilmekte ve kullanım öncesinde yüksek sıcaklıkta ısıtılıp sertleştirilmektedir.

Kullanım Alanları ve Ürün Türleri

İyidere pileki taşı, kullanım amacına göre farklı biçimlerde işlenmektedir. Başlıca kullanım türleri şunlardır:

• Ekmek Pilekisi: 40 cm çapındaki tam taşlardan üretilir. 3–4 cm kalınlık ve 4–6 cm derinliğe sahiptir.
• Hamsi Pilekisi: 25 cm çapındaki çeyrek taşlardan yapılır. Elips biçimli, bir tarafı eğimli ve alçak kenarında delik bulunur. 2–3 cm kalınlık ve 3–5 cm derinliktedir.
• Frenk Ocağı / Güveç Kabı: 50 cm çapındaki kotluk taşlardan yapılır. Taş kapların her iki yanında kulp ve üzerinde taş kapak bulunur. 4–5 cm kalınlık ve 6–8 cm derinliktedir.

Bu taşların üretiminde kullanılan taş blokları, kalınlığa göre çeyrek (25 cm), tam (40 cm) ve kotluk (50 cm) olarak sınıflandırılır.

^{İyidere Pileki Taşı Tenceresi (T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı)}

Mineraloji ve Kimyasal Bileşim

İyidere pileki taşının kimyasal ve mineralojik özellikleri şu şekildedir:

Kimyasal Bileşenler

• SiO₂: 48–48,03%
• Al₂O₃: 17,85–17,89%
• Fe₂O₃: 9,55–9,58%
• CaO: 4,31–4,35%
• MgO: 5,48–5,40%
• K₂O: 4,5–4,7%
• Na₂O: 5,25–5,27%
• LOI (Kızdırma Kaybı): %4,74–4,75

Mineralojik Bileşim

• K-feldispat: 26,5–26,9%
• Plajioklas: 16,7–17%
• Diopsit: 15,4–15,5%
• Analsim: 30–30,5%
• Klinoptilolit: 2,9–3,5%
• Vermikülit: 2,9–3,5%
• Volkan Camı: 4,7–5%

Baskın mineraller arasında zeolit grubu mineraller (özellikle analsim ve klinoptilolit), K-feldispat, plajioklas ve diopsit yer almaktadır. Minör düzeyde vermikülit ve volkan camı bulunur.

Üretim Süreci

İyidere pileki taşının üretimi, İyidere Mağarası'nda bulunan yastık lav yapısında yerleşmiş bazalt birimlerinden yapılır. Üretim, uzman gözetiminde çalışan tecrübeli ustalar tarafından gerçekleştirilir.

Kullanılan geleneksel araç-gereçler şunlardır:

• Yuvarlak Pergel: Taşın çapını belirlemede kullanılır.
• Rimit: İki uçlu, sivri çekiç olup taşın mağaradan çıkarılmasında kullanılır.
• Külünk: Bir ucu sivri, bir ucu kavisli çekiçtir. Taşın şekillendirilmesini sağlar.

Usta, uygun kalınlıktaki taşları tespit ettikten sonra çevresini işaretleyip rimit ile eşit güç uygulayarak çıkarır. Mağara dışına çıkarılan taş, külünk yardımıyla şekillendirilir. Her usta, yaptığı taşın altına kendi işaretini (ustalık imzasını) bırakır.

Coğrafi Sınır

Tüm üretim süreci, İyidere ilçesi sınırları içinde yer alan İyidere Mağarası'nda gerçekleşmek zorundadır. Taşın çıkarılması, işlenmesi ve kullanım için sertleştirilmesi aşamaları, coğrafi sınıra özgü bilgi, teknik ve ustalık gerektirir. Ürünün ünü ile coğrafi sınır arasında bağ bulunmaktadır.

Denetim ve Koruma

Üretim süreci, İyidere Kaymakamlığı koordinasyonunda yürütülen bir denetim sistemi ile kontrol altındadır. Denetim kurulu aşağıdaki kurumlardan birer temsilciden oluşur:

• İyidere Kaymakamlığı
• İyidere Belediyesi
• İyidere İlçe Milli Eğitim Müdürlüğü
• İyidere İlçe Tarım ve Orman Müdürlüğü
• Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, İnşaat Mühendisliği Bölümü
• S.S. İyidere Tarımsal Kalkınma Kooperatifi

Denetimler yılda en az bir kez düzenli olarak yapılır. Gerektiğinde ya da şikâyet üzerine de denetim mümkündür. Denetim kriterleri arasında taşın mağaradan çıkarılması, ürün boyut ve kalınlıklarının uygunluğu, geleneksel üretim metoduna uyum ve işaretleme sisteminin (logo, ibare, mahreç amblemi) doğru kullanımı yer alır. Gerekli durumlarda dış uzman veya hizmet alımı da mümkündür.

İşaretleme ve Kullanım

Ürünün veya ambalajının üzerinde "İyidere Pileki Taşı" ibaresi, ürün logosu ve mahreç işareti amblemi bulunmalıdır. Bu unsurlar doğrudan taş veya ambalaj üzerine uygulanamadığında, işletmede kolayca görülebilecek bir şekilde sergilenmesi zorunludur.

^{İyidere Pileki Taşı Yontma Ustası Mustafa Yılmaz'ın Meslek Serüveni (İmdat DEMİR)}