Kozluk, Batman iline bağlı bir ilçedir. Eski adı Hazo olan Kozluk, Mezopotamya’nın kuzey sınırında, Anadolu’nun doğu kesiminde yer alır. Tarihi Neolitik döneme kadar uzanır ve stratejik konumu nedeniyle çeşitli medeniyetlerin yerleşim alanı olmuştur. Yüzölçümü 1.101 km², nüfusu 61.100’dür. İlçeye bağlı 1 belde (Bekirhan), 30 mahalle, 69 köy ve 115 mezra bulunmaktadır.

Tarihçe

İslam Öncesi Dönem: Kozluk’un bulunduğu yukarı Dicle vadisi, Neolitik, Kalkolitik ve Tunç Çağı’nda yerleşimlere ev sahipliği yapmıştır. 1990 yılında Kaletepe köyündeki Hallan Çemi höyüğünde yapılan kazılar, yaklaşık 12.000 yıl öncesine ait kadın süs eşyaları, hayvan figürleri ve taş silahlar ortaya çıkarmıştır. Bu bulgular, bölgenin Çayönü’nden daha eski bir yerleşim yeri olduğunu göstermiştir. Kozluk’ta Subarular, Hurriler, Sümerler, Akadlar, Asurlular, Babiller, Urartular, Medler, Persler, Makedonlar, Selokidler, Sasaniler, Romalılar ve Bizanslılar gibi medeniyetler yaşamıştır. M.Ö. 1000 yıllarında Asurlular, Hazo dağlarında Kur-tie kavmiyle savaşmış; Asurbanipal Nişton kalesini ele geçirmiştir.

Osmanlı Öncesi İslam Dönemi: Kozluk, Hz. Ömer döneminde (H. 18/639) İyad b. Ğanem tarafından fethedilerek İslam topraklarına katılmıştır. Emevîler, Abbasîler, Hamdanîler, Mervanîler, Selçuklular, Dilmaçoğulları, Artuklular, Eyyûbîler, Karakoyunlular, Akkoyunlular ve Safeviler tarafından yönetilmiştir. Selçuklular döneminde (1085 sonrası) Hazo-Sason kaleleri Selçuklu egemenliğine girmiştir. Eyyûbîler 13. yüzyılda, Akkoyunlular 15. yüzyılda bölgede hakimiyet kurmuştur. Safevilerin baskıları üzerine Osmanlılar, İdris-i Bitlisi’nin çabalarıyla 1515-1516’da bölgeyi kontrol altına almıştır.

Osmanlı Dönemi: Kozluk, Osmanlı döneminde Sason-Hazo beyliği olarak idare edilmiştir. Şerefname’ye göre, beyliğin kökeni İzzeddin ve Ziyaeddin kardeşlere dayanır. 16. yüzyılda Diyarbekir eyaletine bağlı bir liva, zaman zaman hükümet statüsünde yönetilmiştir. Evliya Çelebi, 1655’te Hazo’yu küçük bir kale ve kasaba olarak tarif eder. 19. yüzyılda Siirt sancağına bağlı bir kaza olan Hazo’nun 1890’larda 10.000 nüfusu vardı. Vital Cünet’e göre nüfusun yarısı Müslüman, diğer yarısı Ermeni Gregoryan ve Katoliklerden oluşuyordu.

Cumhuriyet Dönemi: Cumhuriyetin ilk yıllarında Muş’a, ardından Sason’a bağlı bir nahiye olan Hazo, 1938’de Siirt’e bağlı ilçe statüsüne kavuşarak Kozluk adını almıştır. 1990’da Batman’ın il olmasıyla bu ile bağlanmıştır. Tütün tarımı ve yaprak-tütün işletmeleri nüfus artışına yol açmış, ancak tütün kotaları ve güvenlik sorunları nedeniyle büyük şehirlere göç yaşanmıştır. Altyapı yatırımlarıyla ilçe, ekonomik gelişim için uygun bir konuma gelmiştir.

Coğrafi Yapı

Kozluk, Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde, Mezopotamya’nın kuzey sınırında yer alır. Batman il merkezine 59 km, Diyarbakır’a 132 km mesafededir. 41°10’ ve 41°41’ doğu boylamları ile 38°40’ ve 37°50’ kuzey enlemleri arasında, 750 m rakımda bulunur. Yüzölçümü 1.101 km²’dir. Arazisinin %30’u dağlık, %45’i ova, %15’i yayla ve %10’u dalgalıdır. Başlıca dağları Avcı, Taç, Aşit, Meydanoktepe ve Çikalotepe’dir. Kuzeyi sarp dağlarla çevrili, güneyi Dicle vadisi ve Batman çayı yatağına eğimlidir. İlçenin kuzeyi, doğusu ve batısı akarsularla çevrili olup yarımada görünümündedir.

İklim ve Bitki Örtüsü

Kozluk’ta karasal iklim hakimdir. En soğuk aylar Ocak-Şubat, en sıcak aylar Temmuz-Ağustos’tur. Toprak verimli olup tarım ve hayvancılık için uygundur. Başlıca ürünler tütün, buğday, arpa, mercimek ve pamuktur. Kozluk domatesi, Gümüşörgü, Yedibölük gibi köylerde yetiştirilen, ince kabuklu, sulu bir türdür. Dağlık kesimlerde yaylalar ve soğuk pınarlar bulunur. Bitki örtüsü, ova ve yaylalarda tarım arazileri, dağlık alanlarda seyrek ormanlar ve otlaklardan oluşur.

Sosyal Yapı

Kozluk halkı, büyük ölçüde Emevî veya Abbasî dönemlerinde Basra’dan göç eden Arap kökenli topluluklardan oluşur. Çoğunluk Arapça konuşurken, asimile olanlar da vardır. Rojkan aşireti gibi Kürt unsurları mevcuttur. Evliya Çelebi, halkı Şafiî mezhebine bağlı olarak tanımlar. 1933’ten sonra batı illerine göçler yaşanmış, son yıllarda ekonomik sorunlar ve güvenlik sorunları nedeniyle göç artmıştır. Aile bağları güçlü olup toplumsal dayanışma yaygındır.

Ekonomik Yapı

Kozluk ekonomisi tarım ve hayvancılığa dayanır. Başlıca tarım ürünleri tütün, buğday, mercimek, pamuk, domates, tahıl, sebze ve meyvedir. Tuzlagözü ve Derince köylerinde kaya tuzu üretimi, salamura, peynir ve turşu yapımında kullanılır. Kaya tuzu, bahar aylarında kuyulardan çıkarılarak buharlaştırma yöntemiyle elde edilir. Büyükbaş, küçükbaş hayvancılık ve tatlı su balıkçılığı yaygındır. Şelmo bölgesinde petrol arama, tekstil atölyeleri ve toprak, beton, tuğla, bims gibi sanayi kolları istihdam sağlar. Küçük Sanayi Sitesi ticari hareketliliği artırmıştır. Kozluk, Türkiye-İran güzergahında yer alır.

Turizm

Malabadi Köprüsü, Artuklu döneminde (1147) inşa edilmiş, 38,6 m kemer açıklığıyla dünyanın en geniş taş kemerli köprülerinden biridir ve UNESCO Dünya Mirası Geçici Listesi’nde yer alır. Kozluk Kalesi, İbrahim Bey Camii ve Hızır Bey Camii (1512) tarihi yapılar arasındadır. Hallan Çemi Höyüğü, 10.000 yıllık geçmişiyle arkeolojik önem taşır. Taşlıdere Kaplıcası, termal turizm için gelişmektedir. Halile köyündeki şifalı su kaynağı, Oyuktaş Yeşilyurt’taki balıklı göl, Ayngebire (Tosunpınar) bölgesi ve Garzan-Cefan Göleti doğal alanlardır. Malabadi Tabiat Parkı ve park orman projesi turizmi destekler.

Demografik Yapı

Kozluk’un nüfusu 61.100’dür (nüfus yoğunluğu: 55 kişi/km²). Merkezde 30.000, toplamda 65.000’e yakın kişi yaşar. Nüfusun çoğunluğu Müslüman, geçmişte Ermeni Gregoryan ve Katolikler de bulunmuştur. Hızlı nüfus artışı, tütün tarımıyla desteklenmiş, ancak kotalar ve güvenlik sorunları nedeniyle göç yaşanmıştır. Halk, Arap ve Kürt kökenlidir. Sason’la kültürel ve demografik benzerlik taşır.