Sürdürülebilir Şehirler

Sürdürülebilir şehirler, çevresel, sosyal ve ekonomik sürdürülebilirlik ilkeleri üzerine inşa edilmiş, iklim değişikliğiyle mücadele eden, kaynakları verimli kullanan, kapsayıcı, güvenli, dayanıklı ve adil topluluklar oluşturan kentlerdir. Günümüzde dünya nüfusunun yaklaşık yarısı (3,5 milyar insan) şehirlerde yaşamakta ve bu oran 2030'da %60'a, 2050'de ise %75'e ulaşması beklenmektedir. Bu hızlı kentleşme, enerji tüketiminin %60-80'ini ve karbon salımlarının %75'ini şehirlerin oluşturmasına yol açarken, aynı zamanda yoksulluk, eşitsizlik ve çevresel bozulma gibi sorunları derinleştirmektedir. Birleşmiş Milletler Sürdürülebilir Kalkınma Amaçları (SKA) çerçevesinde SKA 11 ("Sürdürülebilir Şehirler ve Topluluklar") ve SKA 13 ("İklim Eylemi"), bu zorluklara çözüm arayan temel hedefler olarak öne çıkar. Sürdürülebilir şehirler, yenilenebilir enerjiye geçiş, yeşil altyapı, entegre ulaşım sistemleri ve afet direncini teşvik ederek hem yerel hem de küresel ölçekte olumlu etkiler yaratmayı amaçlar.

^{Akıllı Şehir (Görsel yapay zeka kullanılarak hazırlanmıştır.)}

Sürdürülebilir Şehirlerin Özellikleri ve İlkeleri

Sürdürülebilir şehirler, aşağıdaki temel özelliklerle tanımlanır:

• Çevresel Sürdürülebilirlik: Yenilenebilir enerji kaynaklarının (güneş, rüzgar, biyoyakıt) kullanımı, karbon emisyonlarının azaltılması, atık yönetiminin optimize edilmesi ve yeşil alanların (parklar, ormanlar) korunup genişletilmesi.
• Sosyal Kapsayıcılık: Herkes için uygun fiyatlı konut, temel hizmetlere (su, sanitasyon, sağlık, eğitim) erişim, toplumsal eşitsizliklerin giderilmesi ve kırılgan grupların (gecekondu sakinleri, kayıt dışı çalışanlar) desteklenmesi.
• Ekonomik Dayanıklılık: Yerel istihdam fırsatlarının artırılması, yenilikçi teknolojilerin teşviki ve afetlere karşı dirençli altyapı yatırımları.
• Ulaşım ve Altyapı: Bisiklet yolları, elektrikli araçlar, toplu taşıma sistemleri ve entegre ulaşım planlaması ile karbon ayak izinin düşürülmesi.

COVID-19 pandemisi, kentsel hizmetlere erişimdeki eşitsizlikleri (örneğin, Küresel Güney’de 1,2 milyar insanın gecekondularda yaşadığı ve temel hizmetlere ulaşamadığı) ve kayıt dışı ekonomiye bağımlı 2 milyar çalışanın kırılganlığını ortaya koymuştur. Bu durum, sürdürülebilir kent planlamasında sosyal adaletin ve dirençliliğin (resilience) kritik önemini vurgulamıştır.

^{Güneş Panelleri (Görsel yapay zeka kullanılarak hazırlanmıştır.)}

Dünyanın Önde Gelen Sürdürülebilir Şehirleri

Aşağıda, sürdürülebilirlikte dünya çapında örnek teşkil eden 10 şehir ve bu başarılarının detaylı nedenleri ele alınmıştır:

Kopenhag, Danimarka

Kopenhag, 2025'te karbon nötr olmayı hedefleyen küresel bir liderdir. Nüfusunun %52'si bisikletle ulaşım sağlarken, 400 km'den fazla bisiklet yolu ağı bulunur. "Street Lab" adlı sokak laboratuvarı, akıllı otopark sistemleri, atık ayrıştırma ve hava kalitesi sensörleriyle yenilikçiliği temsil eder. Şehir, rüzgar enerjisi (%50 enerji üretiminde pay) ve bölgesel ısıtma sistemleriyle enerji verimliliğini artırmış, 2019'da kişi başına karbon emisyonunu 2,2 tCO2'e düşürmüştür. Vatandaş katılımı ve özel sektör iş birliği (örneğin, Ørsted enerji şirketi ile ortaklıklar), bu başarıyı destekler.

Stockholm, İsveç

1990'da fosil yakıtlardan vazgeçen Stockholm, 2010'da Avrupa Yeşil Başkenti seçilmiştir. Şehrin %75'i yenilenebilir enerjiyle (hidroelektrik, biyoyakıt) çalışır. Atık ısıdan enerji üretimiyle ısıtma ihtiyacının %80'i karşılanır ve 2030'a kadar fosil yakıt kullanımını sıfırlama hedefi vardır. Hammarby Sjöstad gibi ekolojik mahalle projeleri, yeşil çatılar ve toplu taşıma entegrasyonuyla bilinir. Yeşil alanların %40'ı koruma altındadır.

Amsterdam, Hollanda

Amsterdam, 1990-2020 arasında karbon salımını %25 azaltmıştır. Dünyanın en büyük kıyı rüzgar çiftliklerinden biri (Offshore Wind Farm) ile elektrik üretiminin %30'u yenilenebilir kaynaktan sağlanır. Şehrin %38'i bisiklet yollarıyla kaplıdır ve 2025'e kadar tüm ulaşım araçlarının elektrikli olması planlanır. Atık yönetimi, geri dönüşüm oranını %50'ye çıkarmış, yeşil çatılar ve dikey bahçeler çevre dostu bir kent dokusu oluşturmuştur.

Zürih, İsviçre

Zürih, yenilenebilir enerji (%80 hidroelektrik) ve elektrikli araç teşvikleriyle karbon salımını kişi başına 1,5 tCO2'e indirmiştir. Toplu taşıma sistemi (tren, tramvay, otobüs) %100 elektrikle çalışır ve 2030'a kadar karbon nötr hedeflenmektedir. "2000-Watt Toplumu" vizyonuyla enerji tüketimini optimize eden yeşil bina standartları (örneğin, Minergie sertifikası) ve su koruma projeleri (göl ve nehir rehabilitasyonu) sürdürülebilirliği destekler.

Oslo, Norveç

Oslo'nun %50'si ormanlık alanlarla kaplıdır ve katı karbon vergisi (yaklaşık 50 Euro/ton CO2) ile emisyonları %30 azaltmıştır. 2030'a kadar sıfır emisyonlu ulaşım hedefiyle elektrikli otobüsler ve 100.000'den fazla elektrikli araç teşvik edilir. Yenilenebilir enerji (%98 hidroelektrik) ve yeşil çatı projeleriyle şehir, doğayla uyumlu bir yaşam sunar.

Vancouver, Kanada

Vancouver, 2050'ye kadar karbon nötr olmayı planlar. Nüfusunun %10'u bisiklet kullanırken, Stanley Park gibi yeşil alanlar şehrin %11'ini oluşturur. Enerji verimliliği programları (örneğin, LEED sertifikalı binalar) ve atık geri dönüşüm oranı (%60) ile dikkat çeker. Deniz seviyesindeki yükselmeye karşı dirençli altyapı yatırımları, iklim adaptasyonunda öncüdür.

Berlin, Almanya

Berlin'in 2015 Akıllı Şehir Projesi, 2050'ye kadar karbon emisyonlarını %85 azaltmayı hedefler. Yenilenebilir enerji (%40 rüzgar ve güneş) ve akıllı şebeke sistemleri (elektrik, gaz, ısıtma) enerji verimliliğini artırmıştır. Yeşil alanlar %20'sini kaplarken, bisiklet yolları 620 km'ye ulaşmıştır. Atık yönetiminde geri dönüşüm %67'ye çıkmıştır.

Singapur

Singapur, 2030'a kadar karbon emisyonlarını %36 düşürmeyi planlar. Akıllı ulaşım (MRT metro sistemi) ve dikey bahçe projeleriyle (Gardens by the Bay) sınırlı alanda sürdürülebilirlik sağlanır. Atık yakma tesisleri enerji üretir ve geri dönüşüm %61'e ulaşmıştır. Yoğun nüfusa rağmen kişi başına yeşil alan 0,8 m²'den 1,2 m²'ye çıkarılmıştır.

San Francisco, ABD

San Francisco, 2020'de plastik poşet yasağıyla sıfır atık hedefini başlattı. 2050'ye kadar karbon emisyonlarını %80 azaltmayı planlayan şehir, yenilenebilir enerji (%50 güneş ve rüzgar) ve elektrikli otobüslerle tanınır. Yeşil çatı projeleri ve toplu taşıma (%33 bisiklet kullanımı) ile çevre dostu bir kent dokusu oluşturur.

Tokyo, Japonya

38 milyonluk nüfusa rağmen Tokyo, sıfır israf kültürüyle öne çıkar. Toplu taşıma (%90 metro ve tren) ve 200 km bisiklet yolu ile özel araç kullanımı %30'un altındadır. 2050 Sıfır Emisyon Stratejisi, yenilenebilir enerjiyi %40'a çıkarmayı ve atık geri dönüşümünü %80'e ulaştırmayı hedefler. Yeşil alanlar %15'ini kaplar.

^{Akıllı Sulama Sistemi (Görsel yapay zeka tarafından hazırlanmıştır.)}

Türkiye’de Sürdürülebilir Şehir Uygulamaları

Türkiye’de büyükşehir belediyeleri, SKA 11 ve SKA 13 doğrultusunda iklim değişikliğiyle mücadele ve sürdürülebilir kentleşme için projeler geliştirmiştir:

• Ankara: Büyükşehir Belediyesi, Yerel İklim Değişikliği Eylem Planı ile 2020'de sera gazı envanteri hazırlamış, emisyon azaltımı ve uyum stratejileri geliştirmiştir. Paydaş iş birliğiyle bütüncül bir yol haritası oluşturulmuştur.
• Konya: 2020'de başlayan proje, sera gazı envanteri ve azaltım planıyla iklim uyumuna odaklanır. İç ve dış paydaşlarla görüşmeler, sektörel analizler içermektedir.
• İstanbul: 2010 (40,7 milyon tCO2) ve 2015 (47,3 milyon tCO2) envanterleri hazırlanmış, İklim Değişikliği Eylem Planı Yol Haritası ve risk analizleriyle (örneğin, sel ve ısı dalgalarına karşı altyapı) sürdürülebilirlik sağlanmıştır.
• Gaziantep: 2018'de tamamlanan Sürdürülebilir Enerji ve İklim Eylem Planı, 2030'a kadar %40 emisyon azaltımı hedefler. Riskli sektörler (tarım, sanayi) için uyum eylemleri belirlenmiştir.
• Malatya: 2020'de atık çamurdan enerji üretimi projesi, çamurun yakılmasıyla elektrik üretimini ve gelir elde etmeyi amaçlar. Endüstriyel simbiyoz ve yenilenebilir enerji modelleri geliştirilmiştir.
• Muğla: 2013 Sürdürülebilir Enerji Eylem Planı, termik santral yakıt tüketimi ve atık yönetimini hedef almış, yenilenebilir enerji potansiyeliyle emisyonları düşürmeyi planlamıştır.

Erciyes Üniversitesi Kampüsünde Sürdürülebilirlik Girişimleri

Erciyes Üniversitesi, kampüs düzeyinde sürdürülebilirlik için şu adımları atmaktadır:

• Ulaşım: Doğalgazla çalışan düşük emisyonlu ring servisler ücretsizdir. Engelliler için yeşil otobüsler ve KAYBİS bisiklet kiralama sistemi (ilk 30 dakika ücretsiz) teşvik edilir.
• Altyapı: Bisiklet yolları, yaya öncelikli alanlar ve engelli erişimi artırılmaktadır. Araç girişi azaltma politikaları geliştirilmektedir.
• Stratejiler (2021): Kültürel miras projeleri (folklor, dil koruma), sürdürülebilir ulaşım ölçümleri (araç-bisiklet sayıları), kampüs vizyonu ve yeşil bina yönetmelikleri planlanmıştır.

Sürdürülebilirlikte Zorluklar ve Çözüm Önerileri

Küresel Güney’de kentsel hizmetlere erişim açığı (su, sanitasyon, elektrik), gecekondu nüfusunun %33'ünü (düşük gelirli ülkelerde %66) etkilemektedir. Kayıt dışı istihdam (%50-90, örneğin Kenya ve Hindistan), çarpık kentleşme ve iklim riskleri (deniz seviyesi yükselişi, fırtınalar) sürdürülebilirliği zorlaştırır.

Çözüm önerileri:

• Enerji: Fosil yakıtların yerini yenilenebilir enerji (güneş, rüzgar) almalı; Türkiye’de enerji emisyonları %72 ile başlıca kaynaktır.
• Ulaşım: Entegre sistemler (toplu taşıma, bisiklet) ve elektrikli araçlar teşvik edilmeli.
• Altyapı: Afet dirençli yapılar ve yeşil alanlar artırılmalı.
• Yönetişim: Yerel (belediyeler) ve merkezi idareler arasında koordinasyon güçlendirilmeli; Türkiye’de 2050 İklim Stratejisi bu adımı destekler.

Türkiye’nin İklim ve Sürdürülebilirlik Durumu

Türkiye’nin 2019 sera gazı emisyonu 506,1 milyon ton (1990’a göre %130,5 artış), %72’si enerji, %13,4’ü tarım kaynaklıdır. Kyoto Protokolü (2009) ve Paris Anlaşması (2021) ile 2030’a kadar %21 azaltım hedeflenmektedir. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, tarım ve yenilenebilir enerji odaklı 2050 Stratejisi’ni yürütür. Ancak, yerel yönetimlerin kapasitesi sınırlı olup, dikey (merkez-yerel) ve yatay (belediyeler arası) iş birliği artırılmalıdır.

Sürdürülebilir şehirler, iklim değişikliğiyle mücadelede ve toplumsal refahın artırılmasında vazgeçilmezdir. Kopenhag, Stockholm gibi küresel liderler ve Türkiye’deki yerel projeler (Ankara, İstanbul) umut vericidir. Ancak, eşitsizliklerin giderilmesi, yenilikçi teknolojilerin yaygınlaşması ve küresel iş birliği ile bu hedefler ancak başarılabilir. 19 Haziran 2025 itibarıyla, sürdürülebilir kentleşme, gezegenin geleceği için acil bir öncelik olmaya devam etmektedir.