Tamgalı Petroglifleri, Kazakistan’ın Almatı Vilayeti’ne bağlı Cambul ilçesindeki Karabastau köyü yakınlarında yer alan, yaklaşık 5.000 kaya resmiyle Orta Asya’nın en önemli kaya sanatı alanlarından biridir. Vadide 5000’i aşkın kaya resmi bulunmaktadır. Söz konusu alanda Orta Tunç Çağı’ndan başlayarak 20. yüzyılın başlarına kadar uzanan yaklaşık 3500 yıllık zaman dilimine yayılan petroglifler mevcuttur. 2004 yılında UNESCO Dünya Mirası Listesi’ne dahil edilen Tamgalı, Kazakistan’ın uluslararası tescil edilmiş ilk kültürel varlıklarındandır.

Araştırma ve Koruma Tarihçesi

Tamgalı Vadisi’ndeki kaya resimlerine ilk olarak 19. yüzyıl ortalarında Şokan Valikhanov dikkat çekmiş, 1957 yılında A. Maksimova başkanlığındaki Güney Kazakistan Arkeolojik Ekspedisyonu sırasında petroglifler bilimsel olarak belgelenmiştir. Bu keşif 1958 yılında yayımlanan ilk bilimsel makale ile duyurulmuştur. 1970’li yıllarda A.N. Maryaşev yönetimindeki ekip, vadideki petrogliflerin sadece dar geçitlerde değil, geniş bir coğrafyada bulunduğunu ortaya koymuştur. UNESCO ile Kazakistan Kültür Bakanlığı, 2001 yılından itibaren koruma çalışmaları yürütmektedir.

^{Tamgalı Vadisi (Anadolu Ajansı)}

Petrogliflerin Dönemsel Özellikleri

Tamgalı’daki kaya resimleri 50’den fazla grup hâlinde sınıflandırılmıştır. En yoğun ve dikkat çekici örnekler 1.–5. gruplarda yer almaktadır. Kaya resimlerinin büyük bölümü Tunç ve Demir çağlarına ait olmakla birlikte, yaklaşık 300 kadarı Orta Çağ’a tarihlendirilmektedir. Özellikle Göktürk Dönemi'ne ait betimlemeler, döneminin üslup özellikleri ve konu bakımından belirgin farklar göstermektedir. Bu figürler arasında bayrak ve mızrak taşıyan atlı savaşçılar, av sahneleri ve çeşitli hayvan figürleri öne çıkmaktadır.

Göktürk Dönemi ve Sonrası

Göktürk Dönemi petroglifleri, 6. yüzyıldan başlayarak 13. yüzyıl başlarındaki Moğol istilasına kadar devam eden “Türk Dönemi” içinde değerlendirilmektedir. Savaşçı figürlerinde bileşik yay, tuğ (kurt başlı sancak), zırh, miğfer gibi detaylar dikkat çekicidir. Bu dönemde bayraklı süvari betimlemeleri, yalnızca sanatsal anlatım değil, siyasi otoritenin sembolü olarak da değerlendirilmiştir. Ayrıca Tamgalı’da Göktürk alfabesiyle yazılmış bir metin de bulunmuştur. Yazı, 50×70 cm boyutlarında bir kaya yüzeyine yazılmış olup, metnin 8. yüzyıla tarihlendiği düşünülmektedir. Yazıt, Orhun Yazıtları’ndan yaklaşık 3200 km batıda yer alması bakımından dikkate değerdir.

Konular ve Teknik Özellikler

Petrogliflerde kullanılan teknikler arasında yüzeye 3–5 mm derinliğinde oyma, dövme ve kazıma yöntemleri yer almaktadır. Göktürk dönemi resimlerinde figürler daha şematik ve durağan biçimde çizilmiş, kompozisyonun odağı savaşçılar ve onların taşıdığı simgeler olmuştur. Kaya yüzeylerinin pürüzlü ve dar olması, betimlemelerdeki sanatsal kaygıdan ziyade mesajın ön planda tutulduğunu göstermektedir. Av sahnelerinde ise okçularla geyik, dağ keçisi, deve gibi hayvanlar karşı karşıya betimlenmiştir. Göktürk dönemi geyik figürleri narin ve ince işlenmiş olup maral geyiği olarak tanımlanabilecek özellikler göstermektedir.

^{Tamgalı Petroglifleri (Anadolu Ajansı)}

İkonografik ve Coğrafi Yayılım

Bayraklı atlı savaşçı figürlerinin Çu-İli Vadisi ve Yedisu bölgesinde yoğunlaştığı, Altay Dağları ve Moğolistan gibi coğrafyalarda nadiren rastlandığı belirlenmiştir. Söz konusu figürler, Batı Göktürk, Türgiş ve Karluk Kağanlıklarının egemenlik alanlarında daha yaygın olarak karşımıza çıkmaktadır. Ayrıca Tamgalı’da yer alan Göktürk yazıtının da Karluklara ait olabileceği yönünde değerlendirmeler yapılmıştır.

Sanatsal Anlatımın Dönüşümü

Göktürk dönemi ve Ortaçağ petrogliflerinde dini sembolizm oldukça sınırlı olup, daha çok savaş, kahramanlık ve günlük yaşam temaları öne çıkmaktadır. Kompozisyonlarda bireyin eylemi ön plandadır. Avcı figürlerinin hayvanlarla boy ölçüşmesi, savaşçıların tam zırh ve bayrakla donatılması gibi öğeler, dönemin sosyal yapısı ve ideolojik anlayışına dair bilgi vermektedir. Kaya resimlerinde anlatım zarafetinden çok, sembolik anlam ve mesajın iletimi öncelikli tutulmuştur.

Tamgalı Petroglifleri, Türk tarihinin ve sanatının somut belgelerindendir. Göktürk döneminden kalma savaşçı ve yazıtlı örnekleriyle Orta Asya kaya resmi geleneği içinde özel bir yere sahiptir. Bu petroglifler, sadece sanatsal değil, tarihsel ve sosyolojik olarak da önemli bir bilgi kaynağıdır. Kaya resimlerinin konuları, çizim teknikleri ve üslup özellikleri, dönemin siyasi ve kültürel yapısını yansıtmaktadır. 13. yüzyıldaki Moğol İstilası ile birlikte bu sanat formu kesintiye uğramış; Tamgalı Vadisi’nde uzun bir duraklama dönemi yaşanmıştır. 17. yüzyıl ve sonrasında ise bu alan, Kazak kültürü ile yeniden canlanmış ve günümüze kadar korunmuştur.