Viroloji, virüslerin morfolojisi, genetik yapısı, biyokimyasal özellikleri, çoğalma stratejileri, konak hücre ile ilişkileri ve neden oldukları hastalıkların tanı, tedavi ve korunma yollarını inceleyen mikrobiyoloji alt dalıdır. Virüsler, sadece canlı hücrelerde çoğalabilen, metabolik faaliyeti olmayan, zorunlu hücre içi parazitlerdir. Hücre dışı evrede inaktif halde bulunan virüsler, hücre içine girdiklerinde konak hücrenin enzimatik ve ribozomal sistemlerini kullanarak kendi genomlarını çoğaltırlar.

Tarihçe

Virüslerin varlığı ilk kez 1892 yılında Dmitri Ivanovsky tarafından tütün mozaik hastalığının etkeni olarak tanımlanmıştır. Ivanovsky, hastalık etkeninin bakteri filtrelerinden geçebildiğini ve mikroskopla gözlemlenemediğini ortaya koymuştur. 1898’de Beijerinck, bu gözlemleri doğrulayarak "filtre edilebilir ajan" terimini kullanmış ve klasik mikrobiyoloji kuramlarının dışında kalan bir enfeksiyon etkeninin varlığı kabul edilmiştir. Hayvan virüslerine dair ilk bulgular, şap hastalığı ile ilişkili olarak elde edilmiştir. 1911 yılında, kanserin viral bir etkenle ilişkili olabileceğini öne süren çalışmalar yapılmıştır. Bakteriyofajların keşfi, virolojinin deneysel temelini oluşturmuştur. 1915’te Twort ve 1917’de d’Herelle, bakteriyel hücreleri parçalayan fajları keşfetmiş, d’Herelle bu parçalanmayı “bakteriyofaj” olarak adlandırmıştır. Bu ajanlar, konak bakteriyi spesifik olarak hedef alarak lizise uğratmakta ve plak tayin testi gibi kantitatif analizlere temel oluşturmaktadır.

Virüslerin Genel Özellikleri

Virüslerin genomu yalnızca DNA veya RNA’dan oluşur; her iki nükleik asit türünü bir arada taşıyan virüs yoktur. Viral genomlar küçük ve genellikle segmentli yapıdadır. Genetik materyal kapsid adı verilen bir protein örtüyle çevrilidir. Bazı virüslerde kapsid dışında lipit yapılı bir zarf da bulunur. Virüsler kendi enerjilerini üretemez, ribozom içermez ve konak hücre dışında çoğalamazlar. Virüslerin konak özgüllüğü vardır; spesifik protein yapılar aracılığıyla hücre yüzeyindeki reseptörlere bağlanarak enfeksiyon başlatırlar.

Virüs Yapısı ve Sınıflandırması

Virüs parçacığına virion adı verilir. Virionlar ipliksi, küremsi, kompleks baş-kuyruk yapısında veya zarflı olabilirler. Genetik materyal, tek veya çift sarmallı DNA ya da RNA olabilir. Virüslerin sınıflandırılmasında genom türü, zarflı olup olmamaları, konak spektrumu ve morfolojik yapı temel kriterlerdir.

Virüsler şu şekilde sınıflandırılabilir:

• Sadece omurgalılarda çoğalanlar
• Sadece omurgasızlarda çoğalanlar
• Bitki virüsleri
• Alg, mantar ve protozoon virüsleri
• Bakteriyofajlar
• Uydu (satellite) virüsler
• Viroitler (yalnızca RNA içeren, kapsidsiz patojenik ajanlar)

Viral Enfeksiyonun Aşamaları

Viral enfeksiyon süreci altı ana basamaktan oluşur:

1. Tutunma (adsorpsiyon): Virüs konak hücre yüzeyindeki spesifik reseptörlere bağlanır.
2. Penetrasyon: Virüs ya da genomu hücre içine alınır.
3. Genomun replikasyonu: Viral nükleik asit, konak enzimatik sistemini kullanarak çoğalır.
4. Gen ekspresyonu ve protein sentezi: Virüs proteinleri sentezlenir.
5. Montaj (birleşme): Yeni virüs partikülleri oluşur.
6. Salınım: Hücreden dışarı çıkan virüsler diğer hücreleri enfekte eder.

Bazı virüsler lizojenik faza girerek konak genomuna entegre olabilir (örneğin bazı bakteriyofajlar).

Teşhis Yöntemleri

Virüslerin tanısında kullanılan yöntemler şunlardır:

• Elektron mikroskobu: Direkt morfolojik tanı sağlar.
• Histopatolojik inceleme: İnklüzyon cisimcikleri saptanır.
• İmmunoperoksidaz boyama (IPS): Viral antijenlerin lokalizasyonu belirlenir.
• Serolojik testler: HI, IHA, CF, SN, AGID, CIEP testleri.
• İmmunofloresans (doğrudan/dolaylı): Antijen-antikor etkileşimleri floresanla görünür hale getirilir.
• Moleküler teknikler: PCR ve RT-PCR ile viral genomlar çoğaltılarak tanı konur.

Viroloji Laboratuvarlarında Biyogüvenlik

Yüksek riskli biyolojik materyallerle çalışan viroloji laboratuvarları için biyogüvenlik düzeyleri (BSL 1-4) uygulanmaktadır. Covid-19 pandemisi ile birlikte, laboratuvar kökenli bulaş ihtimali etik ve bilimsel tartışmalara konu olmuştur. Bu nedenle laboratuvarların bağımsız şekilde denetlenmesi ve uluslararası bağlayıcı protokoller çerçevesinde faaliyet yürütmesi gerekmektedir.

Korunma, Aşılama ve Antiviral Tedavi

Virüs enfeksiyonlarından korunmada:

• Bağışıklık sistemi: İnate ve adaptif bağışıklık mekanizmaları.
• İnterferonlar: Hücresel antiviral yanıtı uyarır.
• Aşılar: İnaktive, atenüe, subünit veya mRNA temelli olabilir.
• Antiviral ilaçlar: Replikasyon basamaklarını hedef alır (örneğin asiklovir, nükleozid analogları).

Viral Hepatitler

Hepatit virüsleri (HAV, HBV, HCV, HDV, HEV), karaciğerde inflamasyon oluşturur. HBV DNA virüsüdür, aşısı mevcuttur. HCV RNA virüsüdür, kronikleşme oranı yüksektir. HDV yalnızca HBV ile birlikte çoğalabilir. HAV ve HEV fekal-oral yolla bulaşır. Tanıda serolojik belirteçler (anti-HBs, HBeAg vb.) ve moleküler testler (HBV DNA, HCV RNA) kullanılır. Tedavi, hastalık evresine ve viral yüke göre belirlenir.

Viroloji, yalnızca canlı hücrelerde çoğalabilen nükleik asit temelli enfeksiyöz ajanlar olan virüslerin yapısal, genetik ve biyokimyasal özelliklerini inceleyen bir bilim dalıdır. Bu alan; virüslerin tanımlanmasından sınıflandırılmasına, enfeksiyon mekanizmalarından konak hücre ile etkileşimlerine, moleküler tanı yöntemlerinden bağışıklık temelli korunma yaklaşımlarına kadar geniş bir kapsama sahiptir. Virolojik araştırmalar, enfeksiyon hastalıklarının anlaşılmasında, teşhisinde ve tedavisinde temel veri kaynağı sunar. Ayrıca virüs laboratuvarlarının biyogüvenliği ve viral genom üzerindeki araştırmalar, halk sağlığına yönelik biyolojik risklerin önlenmesi açısından bilimsel sorumluluk alanını da kapsar. Viroloji disiplini, moleküler biyoloji, immünoloji, epidemiyoloji ve klinik tıpla doğrudan ilişkili olarak hem temel bilimlerde hem de uygulamalı tıpta bütünleyici rol üstlenir.