Ağrı geven balı, Türkiye’nin Doğu Anadolu Bölgesi’nde yer alan Ağrı iline özgü, geven (Astragalus) bitkisinden elde edilen monofloral bir süzme baldır. Kafkas arısı (Apis mellifera caucasia) kolonileri tarafından üretilen bu bal, açık sarıdan turuncuya değişen rengi, koyu kıvamı ve boğazda hafif yanma hissi oluşturan tadıyla ayırt edilir. Ürünün polen profilinde en az %50 oranında geven, destekleyici olarak ise Asteraceae, Rosaceae, Lamiaceae, Lauraceae ve Apiaceae familyalarına ait polenler bulunur.
Bitkisel ve Coğrafi Kaynak
Ağrı geven balının ayırt edici özelliği, temel olarak geven bitkisinden (Astragalus spp.) kaynaklanan polen kompozisyonudur. Ürünün üretildiği Ağrı ili, Yukarı Murat Havzası içinde, ortalama 2000 m yükseklikte yer alan dağlık, tepelik ve ovalık alanların karmaşık jeomorfolojik yapısıyla dikkat çeker. Bölgedeki kısa mesafelerdeki yükselti farkları 1000 m’yi aşmakta olup bu durum mikroklima oluşumunu desteklemekte ve çiçeklenme dönemlerinin zamansal farklılığına yol açmaktadır. Bu yapı, nisan-eylül arası sürekli çiçekli bitki örtüsünün varlığına olanak tanır ve arıcılık faaliyetleri için geniş bir sezon sunar.
Bölgedeki geniş meralar, düşük zirai mücadele faaliyetleri ve yoğun tarım yapılmayan alanlar, arı florası bakımından uygun bir ortam oluşturur. Ağrı ili sınırlarında geven bitkisi yaygın olarak yetişmekte, bu bitkinin farklı türleri (Astragalus spp.) dağlık alanlarda doğal olarak bulunmaktadır. Geven dışında polen profilinde Asteraceae (%3), Rosaceae, Lamiaceae, Lauraceae ve Apiaceae (%1) familyalarına ait bitkiler de sekonder veya destekleyici rol oynamaktadır.
Arı Irkı ve Üretim Koşulları
Ağrı geven balı, Kafkas arısı (Apis mellifera caucasia) kolonileri tarafından üretilir. Bu arı ırkı, uzun dil yapısı sayesinde çiçeklerin derin özsularına ulaşmada avantaj sağlar. Kafkas arısının uzun süredir bölgede kullanılması nedeniyle yerel çevre koşullarına adaptasyonu sağlanmıştır. Arılar ilkbaharda vadi tabanlarında konumlanmakta, yaz aylarında ise yüksek yaylalara ve dağ eteklerine taşınarak nektar kaynaklarının sürekliliği izlenmektedir.
Üretim Dönemi ve Hasat Yöntemi
Üretim süreci, nisan ayı sonlarında başlayıp ağustos ortalarına kadar sürer. Hasat dönemi yılda bir kez olmak üzere 15 Ağustos - 10 Eylül tarihleri arasında gerçekleştirilir. Hasat yalnızca kovanın üst katındaki ballık kısmından yapılır; alt bölüm (kuluçkalık) kullanılmaz. Ballar, peteklerin %100’ü veya üçte ikisi sırlandığında soğuk santrifüj yöntemiyle sağılır. Isıtma işlemi uygulanmaz. Elde edilen bal, 100-200 litrelik paslanmaz çelik kaplarda biriktirilir ve üç gün dinlendirilerek homojenleştirilir.
Kimyasal ve Polen Profili
Temel Kimyasal Değerler
- Nem oranı: en fazla %18
- Sakkaroz: en fazla 4 g/100 g
- Fruktoz + Glukoz: en az 60 g/100 g
- Fruktoz/Glukoz oranı: 1,20–1,40
- Serbest asitlik: en fazla 35 meq/kg
- Elektrik iletkenliği: 0,10–0,70 mS/cm
- Diastaz sayısı: en az 8
- HMF (hidroksimetil furfural): en fazla 30 mg/kg
- Prolin: en az 400 mg/kg
- Fenolik madde: 177,51–289,33 μg
- Flavonoid miktarı: 32,91–314,67 μg kersetin/kg
- C₄ şekerleri oranı: en fazla %7
Polen Dağılımı
- Geven (Astragalus): en az %50 (dominant)
- Asteraceae: en az %3
- Rosaceae, Lamiaceae, Lauraceae, Apiaceae: en az %1
Kışlatma Yöntemleri
Kışlatma işlemi, genellikle kasım ortası ile aralık başı arasında başlar. Kapalı alanlarda yapılan kışlatmada sıcaklık 10°C’yi geçmeyen, sessiz, doğal havalandırmalı, su donmayan ortamlarda gerçekleştirilir. Açık alanda yapılan kışlatmada ise kovanlar doğal ortamda bırakılır ve üzerleri karla örtülse dahi havalandırma açıklığı sağlanır. Arıların kış aylarında beslenmesi için kovanlarda yeterli miktarda Ağrı geven balı bırakılır; başka ballar veya şeker şurubu ile besleme yapılmaz. Zorunlu durumlarda sadece bal şurubu kullanılır.
Ambalaj ve Etiketleme
Hasat sonrası uygun bulunan ballar, Tarım ve Orman Bakanlığı onaylı ve Ağrı Arı Yetiştiricileri Birliği tarafından belirlenen dolum tesislerinde ambalajlanır. Gıda ile temasa uygun cam kavanozlarda (500–1000 ml) veya laklı tenekelerde (1–2 kg) paketlenir. Ambalajlarda “Ağrı Geven Balı” ibaresi ve menşe adı amblemi yer alır.
Denetim ve Kayıt Süreçleri
Ürünün denetimi, Ağrı İli Arı Yetiştiricileri Birliği koordinasyonunda; Ağrı İl Tarım ve Orman Müdürlüğü, Serhat Kalkınma Ajansı (SERKA), Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi ve Ağrı Ticaret Odası temsilcilerinden oluşan en az beş kişilik bir denetim mercii tarafından yürütülür. Denetimler yılda en az bir kez düzenli olarak, ayrıca şikâyet durumlarında yapılır. Üretici, üretim sezonunun başında birliğe bildirimde bulunmakla yükümlüdür. Hasat öncesinde ise hasat yapılacağı bilgisini verir. Ürün, gerektiğinde analiz için numunelenerek laboratuvar testlerinden geçirilir. Denetimler; arı ırkı, üretim tekniği, kışlatma, dolum, ambalajlama ve etiketleme gibi tüm süreçleri kapsar.
Sosyal ve Ekonomik Bağlam
Ağrı geven balı üretimi, bölge halkı için önemli bir ekonomik faaliyettir. Hasat dönemlerinde düzenlenen bal festivalleri ve tadım şenlikleri, arıcılık kültürünün korunmasına ve toplumsal etkileşimin sağlanmasına katkıda bulunur. Kovanlar bal sezonunda sadece Ağrı ili içinde taşınır; il dışına nakil yapılmaz. Üretimin tamamı coğrafi sınır içerisinde kalır ve menşe adı amblemi ile tescil şartlarına uygun şekilde gerçekleştirilir.
