Mardin taşı, Türkiye’nin Mardin iline özgü, Alt Eosen–Alt Oligosen yaşlı Hoya Formasyonu içinde oluşan, sarı, pembe, kırmızı, beyaz ve gri renk tonlarında görülebilen, tebeşirimsi yapısı sayesinde kolay işlenebilen doğal bir kireçtaşıdır. Gözenekli ve ince taneli dokusu nedeniyle ocaktan çıkarıldığında yumuşak olan bu taş, işlendikten sonra güneş ve su ile temas ettiğinde sertleşerek dayanıklılık kazanır. 

Tarihçe

Mardin taşı, Türkiye’nin güneydoğusunda yer alan Mardin ilinin coğrafyasına ve kültürel mirasına derin biçimde kök salmış, doğal yapı malzemesi niteliğinde bir taştır. Mardin, tarih boyunca pek çok medeniyete ev sahipliği yapmış ve bu süreçte inşa edilen kilise, manastır, medrese, cami, han ve sivil mimarlık örneklerinin önemli bir bölümü Mardin taşı kullanılarak gerçekleştirilmiştir. Bu taş, kentin mimari dokusunda belirleyici bir unsur olmuş ve yapılarının uzun ömürlülüğüne katkıda bulunmuştur. Mardin taşı, Mardin’de yaşayan farklı kültürlerin ortak malzemesi hâline gelmiş ve bu yönüyle kentin kültürel sembollerinden biri olma özelliğini kazanmıştır.

Jeolojik Özellikleri ve Oluşumu

Mardin taşı, Alt Eosen–Alt Oligosen yaşlı Yağle Resifal kökenli Hoya Formasyonu içinde yer almaktadır. Söz konusu formasyonun kalınlığı, ortalama 50 ile 600 metre arasında değişmekte olup litolojik olarak tebeşirli kireçtaşları, biyonikrit, dolomitik kireçtaşları, killi kireçtaşları ve fosilli kireçtaşlarından meydana gelmektedir. Bu kayaçların renkleri; sarı, pembe, kırmızı, beyaz, kirli beyaz ve gri tonlarındadır. Formasyon, sığ deniz ve şelf kenarı ortamlarında oluşmuş ve resifal karakterli ürünler sunmaktadır.

Fiziksel ve Mekanik Özellikler

Mardin taşı, belirli standart ölçülerde ve farklı boyutlarda kesilebilmektedir. Yaygın olarak kullanılan ölçülerden biri 19 x 20 x 30 cm’dir. Taşın doluluk oranı % 85 – 90 arasındadır. Fiziksel deneyler sonucunda elde edilen teknik değerler şu şekildedir:

• Isı iletim katsayısı: 0,7985 W/mK
• Özgül ısı kapasitesi: 987,6 J/kg·°C
• Su emme miktarı: % 21,8
• Aşınma oranı: % 0,64
• Çekme dayanımı: 0,77 N/mm²
• Basma dayanımı: 4,939 N/mm²

Bu özellikler, taşın yapı malzemesi olarak kullanımındaki avantajlarını belirler.

İşlenebilirlik ve Uygulama Alanları

Mardin taşı, bol gözenekli yapısı sayesinde işlenmeye elverişli bir malzeme olup hem kaba hem de ince işçilik gerektiren sanat eserleri ve mimari elemanlarda kullanılabilmektedir. İnce işçilik gerektiren parçalar gölgede işlenmekte, işleme tamamlandıktan sonra ise güneş ışığına çıkarılmaktadır. Tebeşirimsi özelliği, ince tane yapısı ve yumuşak dokusu nedeniyle taş, ocaktan çıkarıldığında kolayca şekillendirilebilir. Mardin Taşı, testere ile kesilebilmekte, matkapla delinebilmekte ve sert kesicilerle yontulabilmektedir.

Taşın önemli bir özelliği de işlem süreciyle bağlantılıdır: Mardin taşı, işlendiğinde yumuşak bir yapıya sahiptir; ancak işlendikten sonra güneş ve su ile temas ettiğinde sertleşir. Bu özellik, taşın yapı sektöründe uzun ömürlü malzeme olarak tercih edilmesine katkıda bulunur.

Mardin taşı, mimaride estetik işlevler de üstlenmektedir. Özellikle taş evlerin iç ve dış cepheleri nakış benzeri süslemelerle bezenmekte; kapı, pencere çevreleri, sütunlar ve kemerlerde oya gibi ince taş işçiliği örnekleri kullanılmaktadır. Ayrıca mezar yapıları, balkon korkulukları ve sanatsal taş işçiliği gerektiren çeşitli uygulamalar Mardin taşı kullanılarak yapılmaktadır.

Üretim Süreci (Yapılışı)

Mardin taşının çıkarılması ve işlenmesi belirli aşamalardan oluşmaktadır:

1. Taşın damarının belirlenmesi ve balyoz, keski veya teknolojik aletler yardımıyla istenilen boyutlarda taşın çıkarılması.
2. Çıkarılan taşların külünk ile düzeltilmesi.
3. Taşların tarak ile yontulması.
4. Kenarlarının dikliğinin gönye ile kontrol edilmesi.
5. Beş yüzeyi yontulan taşın bir yüzeyinin taraktan geçirilmemesi; bu yüzey taşın sırt kısmını oluşturur.
6. İşlenecek taşların taş ustaları tarafından özenle seçilmesi ve farklı aletler kullanılarak işlenmesi.
7. Yapılarda kullanımda, yontulmamış sırt yüzeylerinin sırt sırta getirilmesi ve aralarına harç konulması. Taşın bu yüzeylerinin tırtıklı bırakılması, harcın taşa daha iyi tutunmasını sağlamaktadır.

Denetim Süreci

Mardin taşı üretimi ve işlenmesi, belirlenen teknik ve geleneksel özelliklere uygunluğun sağlanması amacıyla bir denetim mekanizmasına tabidir. Denetim Kurulu, kamu kurumları ve sivil toplum kuruluşlarının temsilcilerinden oluşmakta olup herhangi bir ücret veya huzur hakkı almamaktadır. Kurulun görevleri şunlardır:

• Mardin taşının istenilen boyutta çıkarılmasını kontrol etmek,
• Külünk ile düzeltilmesini sağlamak,
• Taşların kenarlarının dikliğini gönye ile kontrol etmek,
• Yontulan taşın bir tarafının taraktan geçirilmemesini denetlemek,
• Taşların gölgede işlenmesini kontrol etmek.

Denetim Kurulu üyeleri şu kurumlardan birer temsilciden oluşmaktadır:

• Belediye Başkanlığı,
• Sanayi ve Ticaret Müdürlüğü,
• Sağlık Müdürlüğü,
• Ticaret ve Sanayi Odası,
• Esnaf ve Sanatkârlar Odaları Birliği,
• Kültür ve Turizm Müdürlüğü,
• Bayındırlık ve İskân Müdürlüğü.

Bu yapısal ve denetimsel süreçler, Mardin Taşı’nın hem yerel hem de kültürel kimliğinin korunmasına, ayrıca taşın niteliklerinin sürekliliğine katkıda bulunmaktadır.