Bartın Çayı, Batı Karadeniz Bölgesi’nde yer alan ve Bartın il sınırları içerisinde önemli akarsu sistemleri oluşturan, antik dönemde Partenios olarak bilinen ve Bartın şehrine adını veren önemli bir ırmaktır. Yaklaşık 15 kilometrelik bir uzunluğa sahip olan çay, Bartın il merkezinden geçerek Karadeniz’e dökülmektedir. Bartın Çayı’nın en belirgin özelliği, Türkiye’de taşımacılığa uygun akarsulardan biri olmasıdır. Özellikle geçmişte ticaret ve ulaşım amaçlı kullanılmış olan çay, günümüzde turistik ve rekreasyonel faaliyetler için de değerlendirilmektedir.
Havzası itibarıyla Bartın Çayı, birçok dere ve küçük akarsu tarafından beslenmektedir. Başlıca kolları arasında Kocaçay ve Kocanaz Çayı yer almaktadır. Akış rejimi mevsimsel olarak değişiklik göstermekle birlikte, yağış rejimine bağlı olarak ilkbahar ve sonbahar aylarında su seviyesinde belirgin artış gözlenmektedir. Ekolojik açıdan büyük bir öneme sahip olan Bartın Çayı, çevresinde bulunan tarım alanları ve orman ekosistemleri ile bir bütünlük arz etmekte, bölgenin biyoçeşitliliğine katkıda bulunmaktadır.
Bartın Limanı yanından dökülen Bartın Çayı (Fotoğraf: Batı Karadeniz)
Stratigrafi
Bartın Çayı, Batı Karadeniz Bölgesi’nde yer alması nedeniyle Kuzey Anadolu Fay Hattı ve Batı Karadeniz Jeolojik Zonları ile ilişkili bir jeolojik yapıya sahiptir. Havzanın stratigrafisi, Paleozoik, Mezozoik ve Senozoyik dönemlere ait çeşitli kayaçlardan oluşmaktadır. Bu oluşumlar, çayın akış yönü boyunca farklı litolojik birimlerle temsil edilmektedir.
Paleozoik Dönem
Bartın Çayı’nın havzasında en eski birimler Paleozoik yaşlı metamorfik ve sedimanter kayaçlardan oluşmaktadır. Devrekani Masifi ve Zonguldak Kömür Havzası’na uzanan bu birimler, özellikle Karbonifer (359 - 299 milyon yıl önce) yaşlı kömürlü şist ve kireçtaşı seviyelerini içermektedir. Bu döneme ait kayaçlar, Bartın Çayı’nın üst havza kısmında gözlemlenmektedir ve genellikle düşük dereceli metamorfizmaya uğramışlardır.
Mezozoik Dönem
Bu dönemde bölgenin jeolojik yapısı önemli değişimlere uğramıştır. Triyas ve Jura (252 - 145 milyon yıl önce) dönemlerine ait denizel çökel kayaçları, özellikle Bartın ve çevresinde geniş bir yayılım göstermektedir. Kireçtaşı, kumtaşı ve şeyl formasyonları, çayın aktığı bölgenin büyük kısmını kaplamaktadır. Kretase (145 - 66 milyon yıl önce) dönemine ait Karadeniz Kireçtaşları, Bartın Çayı’nın vadi yamaçlarında yaygın olarak bulunmaktadır.
Senozoyik Dönem
Bartın Çayı havzasında Senozoyik yaşlı birimler oldukça yaygındır. Paleojen (66 - 23 milyon yıl önce) döneminde bölge, tektonik hareketler ve deniz ilerlemeleri ile şekillenmiştir. Eosen yaşlı volkanik kayaçlar ve fliş formasyonları, çayın alt havza kesimlerinde yayılım göstermektedir. Miyosen (23 - 5 milyon yıl önce) ve Pliyosen (5 - 2.5 milyon yıl önce) dönemlerinde ise kara kökenli çökeller, özellikle alüvyonlu düzlüklerde birikmiştir.
Günümüzde Bartın Çayı’nın tabanını oluşturan en genç kayaçlar Kuaterner (2.5 milyon yıl önce - günümüz) dönemine aittir. Bu birimler genellikle alüvyon, kil, kum ve çakıllardan meydana gelmektedir. Bu alüvyonal düzlükler, çayın taşkın ovalarını oluşturmakta ve tarımsal faaliyetler için elverişli alanlar sunmaktadır.
Bartın Çayı’nın Jeomorfolojik Özellikleri
Bartın Çayı, Batı Karadeniz Bölgesi’nin önemli akarsularından biri olup, jeomorfolojik yapısı; iklim, tektonik hareketler ve akarsu dinamikleri tarafından şekillendirilmiştir. Kaynak bölgesinden denize döküldüğü noktaya kadar farklı jeomorfolojik özellikler gösteren çay; vadiler, taşkın düzlükleri, alüvyon alanları ve kıyı morfolojisi bakımından zengin bir yapıya sahiptir. Akarsu rejimi ve bölgenin jeolojik geçmişi, çayın yatak özelliklerini doğrudan etkilemiş ve çeşitli jeomorfolojik formlar oluşmasına neden olmuştur.
Bartın Çayı’nın kaynağı, Ilgaz Dağları’nın kuzey yamaçlarında yer almaktadır. Bu üst havza bölgesi, dar ve derin vadilerle karakterize edilmiştir. Özellikle kaynağa yakın kesimlerde akarsu, yüksek eğimli ve dar çentik vadiler içinde akmaktadır. Burada suyun hızı yüksek olduğu için aşındırma süreçleri ön plandadır ve akarsu, taş ve kaya parçalarını aşındırarak taşımaktadır. Üst havzada jeolojik olarak Paleozoik yaşlı metamorfik kayaçlar ve Mezozoik yaşlı kireçtaşı formasyonları yaygındır. Bu kayaçlar, akarsuyun yanal aşındırmasını sınırlayarak dik vadilerin oluşumuna katkı sağlamaktadır.
Alt havzada, Bartın Çayı denize ulaşmadan önce geniş bir delta benzeri alüvyon düzlükleri oluşturmaktadır. Çayın Karadeniz’e döküldüğü Boğaz mevkiinde, taşıdığı tortullar birikerek lagünler, kıyı setleri ve deltamsı oluşumlar meydana getirmiştir. Bu bölge, hem akarsuyun getirdiği tortuların hem de Karadeniz’in dalga hareketlerinin etkisiyle şekillenmektedir. Özellikle deniz seviyesi değişimleri ve kıyı akıntıları, çayın denize ulaşma noktasında yatak değişikliklerine neden olabilmektedir.
Jeomorfolojik olarak, Bartın Çayı’nın alt havzası taşkınlara oldukça duyarlıdır. Çünkü bu bölgedeki geniş alüvyon düzlükleri, ani yağışlarla birlikte su seviyesinin yükselmesine ve çevrede taşkınların oluşmasına elverişli bir yapı sunmaktadır. Taşkın dönemlerinde çayın akış hızı arttığı için kıyılarda ve vadi tabanında erozyon ve yatak değişimleri gözlemlenmektedir.
Bartın Çayı (Fotoğraf: Anadolu Ajansı)
Bartın Çayı’nın Tektonik Özellikleri
Bartın Çayı ve havzası, Batı Karadeniz Bölgesi’nin tektonik yapısı içinde önemli bir konuma sahiptir. Bölge, Kuzey Anadolu Fay Hattı (KAF) ve Batı Karadeniz Jeolojik Zonları’ndan etkilenmiş olup, geçmişten günümüze kadar devam eden tektonik süreçlerin bir sonucu olarak şekillenmiştir. Özellikle Neotektonik Dönem (Pliyosen-Günümüz) boyunca aktif olan tektonik hareketler, çayın yatak morfolojisini ve drenaj sistemini önemli ölçüde etkilemiştir.
Bartın Çayı’nın bulunduğu bölge, KAF’ın kuzey koluna yakın olması nedeniyle ikincil fay zonlarının etkisinde kalmıştır. Ana fay hattı doğrudan çayın güzergâhı üzerinde yer almamakla birlikte, tali faylar ve kırık hatları bölgedeki jeomorfolojik yapıyı belirgin şekilde etkilemiştir. Bu tektonik hareketler, çayın akış yönünü belirleyen vadilerin oluşmasına neden olmuş, aynı zamanda su akışını düzenleyen yerel yükselimler ve çöküntüler meydana getirmiştir. Bartın Ovası, bu tür tektonik hareketler sonucunda alüvyonlarla dolarak genişlemiş ve bölgenin en verimli tarım arazilerinden biri haline gelmiştir.
Bartın Çayı, tektonik hareketlerin oluşturduğu fay zonları ve kıvrımlı yapılar boyunca yönlenmiş bir akarsu sistemi sergilemektedir. Havzanın üst kesimlerinde dar ve derin vadiler hâkimken, orta ve alt havzaya doğru genişleyen ve daha az eğimli vadiler dikkat çekmektedir. Bu farklılıklar, bölgedeki fay hatlarının ve kırık sistemlerinin aktif rol oynadığını göstermektedir. Ayrıca, Karadeniz’e döküldüğü Boğaz mevkiinde, akarsuyun taşıdığı alüvyonların oluşturduğu kıyı düzlükleri gözlemlenmektedir.
Bartın Çayı’nın Akış Rejimi
Akış rejimi, bölgenin iklimsel özellikleri, jeomorfolojik yapısı ve mevsimsel yağış değişiklikleri tarafından belirlenmektedir. Ilgaz Dağları’ndan doğan çay, kuzeye doğru akarak Bartın şehir merkezinden geçmekte ve Boğaz mevkiinde Karadeniz’e dökülmektedir. Akarsu rejimi, yağışın mevsimsel dağılımı ve su toplama havzasındaki hidrolojik süreçlerle doğrudan ilişkilidir. Bartın Çayı’nın akış rejimi, ilkbahar ve sonbahar aylarında artış gösterirken, yaz aylarında düşüş eğilimindedir. Kış ve ilkbahar dönemlerinde, özellikle Ekim-Nisan ayları arasında yağış miktarının artması ve kar erimeleri nedeniyle akarsu debisi yükselmektedir. Bu dönemde çayın debisi maksimum seviyeye ulaşmakta, taşkın riski artmaktadır. Özellikle şiddetli sağanak yağışlarla birlikte Bartın şehir merkezi ve çevresindeki düzlüklerde su taşkınları gözlenmektedir.
Yaz aylarında (Haziran-Ağustos dönemi), Bartın Çayı’nda su seviyesi önemli ölçüde düşüş göstermektedir. Bölgenin yaz mevsiminde daha az yağış alması ve buharlaşma oranlarının yükselmesi, akış rejiminin azalma eğilimine girmesine neden olmaktadır. Bu süreç, özellikle tarımsal sulama ihtiyacı ve su kaynaklarının kullanımı açısından önem arz etmektedir. Ancak, aşırı kurak yıllarda çayın bazı kesimlerinde su miktarında daha belirgin azalmalar gözlemlenebilir.
Çayın akış rejimi, havzadaki jeolojik yapı ve alüvyonlarla kaplı vadi tabanları tarafından da şekillendirilmektedir. Özellikle Bartın Ovası’nda, çayın alüvyon dolgular üzerinde akış göstermesi, suyun belirli bölgelerde göllenmesine veya yatak değiştirmesine neden olabilmektedir. Ayrıca, Kocaçay ve Kocanaz Çayı gibi kolların besleyici etkisi, Bartın Çayı’nın toplam debisini belirleyen önemli unsurlar arasında yer almaktadır .
Genel olarak, Bartın Çayı iklimsel ve jeomorfolojik faktörlere bağlı olarak yarı düzensiz bir akış rejimine sahiptir. Mevsimsel değişimlere duyarlı olan çayın debisi, ilkbahar ve sonbahar aylarında yükselirken, yaz aylarında azalmaktadır. Bölgedeki iklim değişikliği senaryoları göz önüne alındığında, gelecekte akış rejiminin daha da değişebileceği, yaz kuraklıklarının şiddetlenebileceği ve taşkın sıklıklarının artabileceği öngörülmektedir.
Bartın Çayı (Fotoğraf: Batı Karadeniz)
