Baykan, Siirt iline bağlı bir ilçedir ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nin dağlık coğrafyasında yer alır. 20 Mayıs 1938’de Tütenocak (Koh) Köyü’nde kurulan ilçe, 1949’da Diyarbakır-Bitlis karayolu üzerindeki “Havil Hanları” mevkiine taşınmış ve adını Baykan olarak değiştirmiştir. Karasal iklimin hâkim olduğu bu bölge, tarihi zenginlikleri, doğal yapısı ve stratejik konumuyla dikkat çeker. İlçede Veysel Karani Türbesi gibi inanç turizmi açısından önemli yapılar bulunurken, ekonomik hayat bahçe tarımı, hayvancılık ve nakliyeciliğe dayanır.
Tarihi Gelişimi
Baykan İlçesi’nin kuruluşu, 20 Mayıs 1938 tarih ve 3393 sayılı kanunla, o dönemde Tütenocak (Koh) Köyü’nde gerçekleşmiştir; bu bilgi, 29 Aralık 1938 tarihli ve 4097 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır. 1949 yılında ilçe merkezi, Diyarbakır-Bitlis devlet karayolu üzerinde bulunan ve tarihi bir geçmişe sahip “Havil Hanları” mevkiine nakledilmiştir. Bu taşınma ile birlikte ilçenin adı Baykan olarak değiştirilmiştir. Rakımı 715 metre, yüzölçümü ise 488 km² olan Baykan, beş mahallesiyle 5.670 nüfusa ev sahipliği yapmaktadır.
Coğrafi Durum
Baykan, Siirt il merkezine 47 km uzaklıkta yer alır. Doğusunda Şirvan, batısında Kurtalan ve Batman’a bağlı Kozluk, güneyinde Siirt, kuzeyinde ise Bitlis illeri bulunur. Karasal iklimin etkili olduğu ilçede yazlar sıcak ve kurak, kışlar ise soğuk ve yağışlı geçer. İlçe merkezi bir vadi içinde konumlanmış olup, etrafı yüksek tepelerle çevrilidir. Öne çıkan dağları arasında kuzeyde Siirt-Bitlis sınırındaki Tandır Dağı (Kalems Dağı, 2.710 m), Atlı Tepe (Margelo Dağı, 1.850 m), Dilektepe Köyü kuzeyindeki Soğantepe (Komit), kuzeydoğuda Tosunlu Dağı (Kali, 1.710 m) ve Adakale Köyü’nün 7 km doğusundaki Dikmen Tepe (Kapik Dağı, 1.664 m) sayılabilir.
İlçede irili ufaklı dereler mevcut olup, en önemli akarsuyu Bitlis’ten gelen ve ilçe merkezinden geçen çaydır; bu çay, aşağı kesimlerde Başur Çayı adını alır. Bitki örtüsü ağırlıklı olarak bozuk meşe ormanlarından oluşur ve yeryüzü şekilleri dağlık, engebeli bir yapıya sahiptir.
Ekonomik Durum
Baykan ekonomisi temel olarak bahçe tarımı ve hayvancılığa dayanır. Nakliyecilik de önemli bir gelir kaynağıdır. Arazi yapısının büyük ölçüde dağlık ve engebeli olması nedeniyle hububat ekimi sınırlıdır; ekim yapılan alanlarda buğday, mercimek ve arpa yetiştirilir. Ancak, en küçük düzlüklerde bile verimli şekilde üretilen sebzeler (domates, patlıcan, soğan, salatalık) civar il ve ilçelerde geniş pazar bulur. Bazı köylerde tütün ekimi, fıstıkçılık ve arıcılık gibi faaliyetler de görülür.
Kültürel Durum
Baykan, kültürel açıdan zengin bir mirasa sahiptir. İlçede bulunan Veysel Karani Hz. Türbesi, Şeyh Osman Hz. Türbesi, Dört Ulular Köprüsü ve Adakale (Derzin) Kalesi gibi yapılar, bölgenin tarihsel ve manevi değerlerini yansıtır. Veysel Karani Türbesi, Yemen’in Karen Köyü’nde doğan ve çobanlıkla geçimini sağlayan Veysel Karani’ye aittir. Hz. Ali’nin hilafeti sırasında şehit düştüğüne inanılan Karani, Hz. Muhammed’in sevgisini kazanan bir kişi olarak anılır. Türbe, Baykan’a bağlı Veysel Karani Beldesi’nde, Siirt-Diyarbakır karayolu üzerinde yer alır ve her yıl çok sayıda ziyaretçi çeker.
Derzin Kalesi, Adakale (Derzin) Köyü’nde sarp bir kayalık üzerinde bulunur ve Derzin Beylerinden Şahkulu Beyi ile anılır. Baykan’ın 8 km doğusunda yer alan kale, gözetleme kuleleriyle günümüzde de ayaktadır. Dört Ulular (Çarpiran) Köprüsü ise ilçe merkezinin 3 km doğusunda, Bitlis Çayı üzerinde yer alır. Kesme ve moloz taşlardan inşa edilen bu köprü, 47,5 metre uzunluğunda ve 4,5 metre genişliğindedir; kitabesi olmadığından kesin yapım tarihi bilinmese de 16. veya 17. yüzyılda yapıldığı tahmin edilir. Kezer Köprüsü ise Siirt-Baykan yolunda, Kezer Çayı üzerinde bulunur. Cumhuriyetin ilk yıllarında inşa edildiği düşünülen bu kesme taş köprü, 61 metre uzunluğunda ve 4,5 metre genişliğindedir; dört yuvarlak kemerli gözüyle günümüzde hala kullanılmaktadır.
Ulaşım Durumu
Baykan, Diyarbakır-Bitlis-Van karayolu üzerinde stratejik bir konuma sahiptir ve bu nedenle ulaşım sorunu bulunmaz. İl merkezine ve çevre illere karayoluyla bağlantı sağlanır; tüm komşu il ve ilçelerle asfalt yol ağı mevcuttur. Siirt’e 47 km, Bitlis’e 50 km mesafede olan ilçe, Van, Bitlis, Ağrı ve Muş gibi illere giden toplu taşıma araçlarının güzergâhında yer alır. Terminal aracılığıyla büyükşehirlere seyahat imkânı sunulur. Ayrıca, tüm köy ve mezralar ilçe merkeziyle asfalt ve stabilize yollarla bağlantılıdır.
