Erzurum Ulu Camii, Türkiye'nin Doğu Anadolu Bölgesi’nde yer alan Erzurum ilinin merkezinde, Yakutiye ilçesinde bulunan tarihî bir camidir. Caminin yapım tarihi çeşitli kaynaklarda Hicrî 575 / Miladî 1179 olarak belirtilmektedir. Bu tarih, Saltuklu Beyliği dönemine tekabül etmekte olup yapının Emir Nasreddin Muhammed tarafından Ebü’l-Feth Mehmed adına inşa ettirildiği ifade edilmektedir. Günümüzde mevcut olmayan fakat tarihî kaynaklarda aktarılan kitabeler, bu bilgileri doğrulamaktadır. Yapı, Saltukluların Atabey ünvanına ithafen tarih boyunca "Atabey Camii" olarak da anılmıştır.
Erzurum Ulu Camii (Erzurum Valiliği)
Konum ve Tarihî Süreç
Erzurum Ulu Camii, Cumhuriyet Caddesi üzerinde, Çifte Minareli Medrese’nin batısında ve Erzurum Kalesi’nin güneyinde yer almaktadır. Caminin çevresi, tarihî yapılarla kuşatılmış olup doğusunda Çifte Minareli Medrese, kuzeyinde Erzurum Kalesi ve Saat Kulesi (Tepsi Minare) bulunmaktadır. Yapı, ilk yapıldığı tarihten itibaren çeşitli doğal afetler, savaşlar ve işlev değişiklikleri gibi nedenlerle pek çok kez hasar görmüş ve onarım geçirmiştir. Özellikle 17. yüzyıldan itibaren belgelenen kitabeler ve tarihî kayıtlar, bu süreçlerin izlerini taşımaktadır.
Evliya Çelebi’nin 1640 yılı civarında Erzurum’u ziyaret ettiğinde camiden “Ulu Cami” olarak bahsettiği ve yapının ahşap direkler üzerine kurulu olduğunu ifade ettiği görülmektedir. Ayrıca cami, farklı dönemlerde hastane, erzak ambarı, cephanelik ve sığınak gibi işlevlerde kullanılmıştır.
Mimari Özellikler
Erzurum Ulu Camii, 54 × 41,7 metre boyutlarında dikdörtgen bir alana oturmaktadır. Harim kısmı, mihraba dik yedi sahından oluşmakta ve bu sahınlar çok ayaklı cami plan tipini yansıtmaktadır. Cami içerisinde toplamda 47 adet paye bulunmaktadır. Bu payelerin 19’u duvarlara bitişik, 28’i ise bağımsız konumlandırılmıştır. Payeler “T”, “L” ve dikdörtgen kesitli formda olup kemerlerle birbirine bağlanmıştır. Bu plan düzeni, deprem etkilerini hafifletmek ve yapısal dengeyi sağlamak amacıyla kurgulanmış olabilir.
Üst örtü sistemi farklı tonoz ve kubbe türlerinin bir arada kullanımı ile dikkat çeker. Orta sahında sırasıyla beşik tonoz, mukarnaslı tonoz, aynalı çapraz tonoz ve güney uçta yer alan kırlangıç kubbe yer almaktadır. Mihrap önünde yer alan bu kubbe, dört adet fil ayağı üzerine oturtulmuş olup ahşap malzemeden yapılmıştır. Kubbenin taş yerine ahşap malzeme ile inşa edilmesi, hem hafifliği hem de nem dengesini koruma özelliği bakımından tercih edilmiştir. Kubbe üzerinde yer alan fener, iç mekânın aydınlatılmasını sağlamaktadır.
Mihrap, üç sıralı mukarnas kavsarayla çevrelenmiş olup sivri kemer içerisinde yer almakta ve yanlarında fil gözü pencerelerle desteklenmektedir. Bu pencerelerin ışık düzlemleri, tarihî kaynaklara göre ezan vakitlerinin belirlenmesi amacıyla konumlandırılmıştır. Minber ve vaaz kürsüsü gibi ahşap elemanlar ise orijinal olmayıp yakın tarihlerde yenilenmiştir.
Caminin Mihrabı (Fotoğraf: Ahsen Güneş)
Mukarnaslı Kubbe (Fotoğraf: Ahsen Güneş)
Caminin İçerisi (Fotoğraf: Ahsen Güneş)
Cephe Özellikleri ve Girişler
Caminin toplamda beş giriş kapısı mevcuttur. Üç kapı kuzey cephesinde, iki kapı ise doğu cephesindedir. Kuzey cephesindeki girişler arasında ortadaki kapı, eyvan biçiminde düzenlenmiş taç kapı olup dikdörtgen çerçeveli ve yuvarlak kemerli bir yapıya sahiptir. Diğer kapılar da benzer formlarda olup çeşitli dönemlerde farklı onarım müdahalelerine uğramıştır. Doğu cephesinde yer alan kapılardan biri mihrabiye ile süslenmiş, giriş kemeri üzerine 1860 yılına ait bir onarım kitabesi yerleştirilmiştir.
Caminin cephelerinde farklı seviye ve ölçülerde toplam yirmi üç pencere bulunmaktadır. Bu pencereler dışında sonradan örülmüş ve iptal edilmiş pencerelere de rastlanmaktadır. Güneydoğu köşesinde yer alan silindirik kule ve kuzeybatı köşesindeki pahlanmış yapı detayları, yapının özgün mimari unsurları arasındadır.
Minare
Caminin kuzeybatı köşesinde yer alan minare, taş kaide üzerine tuğladan inşa edilmiştir. Gövdesi silindirik formda olup basit sepet örgü tekniğiyle örülmüştür. Şerefeye geçiş mukarnas dolgulu bir kuşakla sağlanmış, petek kısmı tuğladan, şerefe ve altı ise kesme taştan yapılmıştır. Minareye cami içinden çıkış sağlanmaktadır.
Restorasyonlar ve Onarımlar
Erzurum Ulu Camii tarih boyunca çok sayıda depremden etkilenmiş, bu afetler sonucunda defalarca onarım görmüştür. Belgelenmiş başlıca onarımlar şunlardır:
1619 ve 1639 | Nasuhpaşazade Hüseyin Paşa tarafından gerçekleştirilmiştir. |
1787 ve 1858 | Mihrap önündeki kırlangıç kubbenin yapımı ve onarımı gerçekleşmiştir. |
1826 | Kıble duvarının onarımı yapılmıştır. |
1843, 1852, 1859, 1901, 1924 | Farklı büyüklüklerdeki depremlerde cami zarar görmüş, bazı minare ve kubbe bölümleri yıkılmıştır. |
1951-1953 | Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından tonoz ve kemerler onarılmıştır. |
1957-1964 | Ahşap külah yapımı ve taş yüzey onarımları yapılmıştır. |
1964-1975 | Kapsamlı restorasyon, temele kadar inilmiş ve payeler betonarme olarak yeniden inşa edilmiştir. |
1992, 2000-2004, 2006, 2009 | Çatı, drenaj, doğalgaz, elektrik ve radyatör sistemlerinde yapılan yapısal ve teknik müdahaleler gerçekleştirilmiştir. |
İşlevsel Değişiklikler
Cami, tarihî süreçte yalnızca ibadet amacıyla kullanılmamıştır. 1635 Revan Seferi sırasında erzak ambarı, 1877-78 Osmanlı-Rus Savaşı ve I. Dünya Savaşı’nda hastane, 1918-1922 arasında cephanelik ve II. Dünya Savaşı döneminde sığınak olarak hizmet vermiştir. Bu süreçler, yapının farklı kullanım işlevlerine göre dönüştürülmesini gerekli kılmıştır.
Koruma Durumu
Erzurum Ulu Camii, 13 Kasım 1976 tarihli ve A-188 sayılı karar ile Gayrimenkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu tarafından koruma altına alınmıştır. Yapının mülkiyeti Türkiye Cumhuriyeti Vakıflar Genel Müdürlüğüne aittir.
