Harput Ulu Cami, Elazığ ilinin Harput yerleşim bölgesinde, Nizamettin Caddesi üzerinde yer almaktadır. Kaynaklarda Camii Kebir, Cami-i Muazzam, Cami-i Azam ve Eğri Minareli Cami olarak da adlandırılmıştır. Yapı, Harput Kalesi'nin kuzeybatı yönünde, düz bir zemin üzerine inşa edilmiştir. Konumu, dönemin yerleşim düzeni ve mimari tercihleri açısından önemlidir.

^{Harput Ulu Cami (Türkiye Kültür Portalı)}

İnşa Süreci ve Kitabesi

Yapının inşa tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte, kuzey avlu kanadında yer alan on bir satırlık Arapça vergi kitabesine göre cami, 1156-1157 (H.551) yıllarında Artuklu Beyliği döneminde Harput Hükümdarı Fahreddin Karaarslan bin Davud bin Sökmen tarafından yaptırılmıştır. Kitabe, yapı sahibinin unvanlarını ve sıfatlarını detaylı şekilde sıralamakta, caminin dönemin siyasi gücünü yansıtan bir yapı olarak değerlendirildiğini ortaya koymaktadır. Caminin doğrudan inşa kitabesi bulunmamaktadır.

Mimari Özellikler

Harput Ulu Cami, kuzey-güney doğrultusunda uzanan dikdörtgen bir plana sahiptir. Duvarları moloz taştan inşa edilmiştir; kemerler, kubbe, revaklar ve minare gibi mimari elemanlar ise tuğla malzeme kullanılarak yapılmıştır. Yapı; harim, son cemaat yeri, açık avlu ve revaklı yarı açık kısımlardan oluşan geleneksel cami düzenlemesini yansıtmaktadır. Güney cephesinde mihrap çıkıntısı ve doğu köşeye yakın bir giriş kapısı bulunmaktadır. Mihrap, yarım daire planlı, istiridye formlu kavsara ve geometrik desenli silmelerle çerçevelenmiş bir tasarıma sahiptir.

Caminin batı cephesinde, minarenin kesme taş örgülü kaidesi görülmektedir. Kaide ve minare arasındaki geçiş, onikigen prizmal bir pabuç ile sağlanmıştır. Minare silindirik gövdeli olup, gövde yüzeyinde tuğlaların farklı dizilimleriyle oluşturulmuş geometrik desenler ve mozaik uygulamalar gözlemlenmektedir. Zamanla bu bezemeler zarar görmüştür. Minarenin şerefe, petek ve külah bölümleri sonraki dönemlerde eklenmiştir. Eğik duruşuyla dikkat çeken minare hakkında çeşitli açıklamalar bulunmaktadır; bu durumun yapım sürecindeki bir tercih mi yoksa doğal etkiler sonucu mu oluştuğu netlik kazanmamıştır.

İbadet alanı, doğu-batı doğrultusunda uzanan beşik tonozlarla örtülü iki sahından ve mihrap önünde yer alan maksûre kubbesinden oluşmaktadır. Kuzey-güney doğrultusunda uzanan avlu, dört yönden yarı açık revaklarla çevrilidir. Bu düzenleme, mekânın hem ibadet hem de dolaşım işlevini destekler niteliktedir. Doğu revaklarının gerisinde, aynı yönde tonozla örtülü sürekli bir galeri uzanmakta, bu bölüm camiyle birlikte kullanılan diğer yapı birimlerine işaret etmektedir.

^{Harput Ulu Cami (Türkiye Kültür Portalı)}

Minber ve Ahşap İşçiliği

Caminin özgün minberi günümüzde Harput Kurşunlu Camii’nde korunmaktadır. Minber, kündekâri tekniğiyle abanoz ağacından yapılmıştır. Minberde yer alan yazıtlar, eserin Emir Hüsamüddin Hizerb tarafından yaptırıldığını ve yapımında Ebu Said bin İsmail el-Kazvini ile Sa’d Ali Ebü’l-Bahâ adlı ustaların görev aldığını belgelemektedir. Minberin üzerindeki başka bir kitabe, cami yakınında bir medrese bulunduğunu ifade etmektedir. Bu detay, caminin sadece ibadet değil, aynı zamanda eğitim işleviyle de bağlantılı olduğunu göstermektedir.

Onarımlar ve Müdahaleler

Harput Ulu Cami farklı dönemlerde çeşitli onarımlar geçirmiştir. Belgelenen tadilatlar arasında 1899, 1905, 1964-1967 ve 1996 yıllarında yapılan müdahaleler yer almaktadır. Bu süreçlerde yapının taşıyıcı sistemi, mimari elemanları ve dış cephe unsurları çeşitli ölçülerde yenilenmiş ya da onarılmıştır.

Sözlü Aktarımlar

Harput Ulu Camii'nin özelliklerinden biri, eğik minaresidir. Minarenin eğikliği, bazı kaynaklara göre bilinçli bir tasarım sonucu, bazılarına göre ise deprem gibi doğal afetlerin etkisiyle oluşmuştur . Caminin minaresi ve avlusundaki yaşlı dut ağacı hakkında yerel halk arasında anlatılan çeşitli sözlü hikâyeler bulunmaktadır. Bu anlatımlarda, belirli dini günlerde minarenin ve ağacın secdeye vardığına dair gözlemler olduğu aktarılmaktadır. Bu tür anlatımlar, yapının sosyal bellekteki yerini göstermektedir.

^{Harput Ulu Cami Minaresi (Türkiye Kültür Portalı)}

Harput Ulu Cami, Artuklu Beyliği dönemine tarihlenen taş ve tuğla mimarisine örnek oluşturan bir yapı olarak değerlendirilmektedir. Yapının plan kurgusu, malzeme kullanımı, strüktürel elemanları ve süsleme biçimleri, dönemin inşa teknikleri ve mimari anlayışı hakkında doğrudan gözlem yapılmasına olanak tanımaktadır. Minberdeki ahşap işçiliği, minare üzerindeki tuğla düzenlemeleri ve mihrap detayları, bu yapının tarihsel bağlam içinde yapı teknolojisi ve zanaatkârlık açısından incelenebilir bir örnek oluşturduğunu ortaya koymaktadır.