Malatya kareli çarşafı, Malatya ilinin Yeşilyurt ilçesinde üretilen ve mahreç işaretiyle tescilli, el dokuması bir dokuma çarşafıdır. 240 x 90 cm ölçülerinde dokunan bu ürün, yaklaşık 42.600 adet siyah-beyaz küçük kareden oluşan ekose deseniyle ayırt edilir ve üretiminde 43 siyah, 43 beyaz olmak üzere toplam 86 bobin 40 numara pamuk ipliği kullanılır. Yerel halk arasında “hane-i kareyi çırmıhtı”, “alaca çarşaf”, “ehram” ve “satranç mahrama” gibi isimlerle de bilinen Malatya kareli çarşafı, dokuma tezgâhlarında çözgü ve atkı ipliklerinin belirli tekniklerle geçirilmesiyle üretilir; ayrıca kadınların örtünmesi amacıyla kullanılmak üzere iki çarşafın birbirine dikilmesiyle de hazırlanabilir. 

İsimlendirme ve Yerel Adlandırmalar

Malatya kareli çarşafı, yerel halk arasında farklı isimlerle de anılmaktadır. Bu ürün; “hane-i kareyi çırmıhtı,” “alaca çarşaf,” “ehram” ve “satranç mahrama” gibi isimlerle bilinmektedir. Bu isimler, ürünün gerek kullanım amaçları gerekse desen yapısıyla ilişkilidir.

Fiziksel Özellikleri

Malatya kareli çarşafı, genellikle 240 cm uzunluğunda ve 90 cm genişliğinde dokunmaktadır. Ürünün yüzeyinde yaklaşık 42.600 adet siyah-beyaz küçük kareden oluşan ekose (kareli) desen yer alır. Karelerin her biri 0,5 cm ölçüsündedir. Her bir karede dokuma sırasında 7 bobin iplik kullanılır. Ürünün dokuması için toplamda 43 bobin siyah ve 43 bobin beyaz olmak üzere 86 bobin iplik kullanılmaktadır. Kullanılan iplikler, 40 numara pamuk ipliğidir.

Dokuma, iki ana kısımdan oluşur: etek ve kınar kısımları ile ana gövde. Kenar çerçevesi, dokuma sırasında belirli bir düzen izlenerek oluşturulur. İlk olarak 5 cm siyah-beyaz kareli dokuma, ardından 5 cm siyah-beyaz düz dokuma, sonrasında tekrar 5 cm siyah-beyaz kareli dokuma ve yine 5 cm siyah-beyaz düz dokuma ile toplamda 20 cm genişliğinde üç kenar çerçevesi elde edilir. Bu çerçevenin tamamlanmasından sonra kareli zemine geçilir ve ana desen dokunur.

Kullanım Alanları

Malatya kareli çarşafı, esasen dokuma çarşaf olarak kullanılmakla birlikte, bölge kültüründe kadınların örtünmesi amacıyla da kullanılmaktadır. Örtünme amaçlı kullanılacak çarşaflarda, dokuma işlemi tamamlandıktan sonra iki adet çarşafın birbirine dikilmesi suretiyle ürün kullanıma hazır hâle getirilir.

Üretim Metodu

Malatya kareli çarşafının üretimi, belirli bir teknik altyapı ve araç gereç kullanımı gerektirir. Dokuma tezgâhı; ana gövde, ana gövdeye bağlı oturak, ayakça, kuşlar, kol, tefe, mitit, mekik, masura, selman, sabitleme demiri (el demiri), dehdün, tarak, gücü, tahsin değneği, çatil ipi ve iğneden oluşan bileşenlerden meydana gelir.

Üretim süreci şu şekilde gerçekleşir:

• Çözgü ipliklerinin bir kısmı “gücü” adı verilen araçlarla yukarı kaldırılırken, diğer kısmı aşağı çekilir.
• Ortaya çıkan aralıktan, mekik yardımıyla atkı iplikleri geçirilir.
• Desenlerin oluşabilmesi için çözgü iplikleri, coğrafi bölgede “cağ” olarak adlandırılan şişlerden geçirilir.
• Cağlardan geçen iplikler taraktan geçirilir.
• Her çözgü 12 ipten oluşur.
• Dokuma tezgâhına dizilen ipler, bantta bağlandıktan sonra masura mekiğe yerleştirilir.
• Dokuma işleminde bir siyah, bir beyaz olmak üzere iki adet masura kullanılır.
• Her mekik, 12 defa tefeden bir sağa, bir sola geçirilir ve tarakla sıkıştırılır. Bu işlem, ürün tamamlanana kadar tekrar edilir.

Dokumanın bu özgün yöntemi, ürünün karakteristik kareli desenini oluşturur.

Coğrafi Sınır ve Üretim Yeri Bağı

Malatya kareli çarşafının Yeşilyurt ilçesindeki dokumacılık geleneği içinde uzun bir geçmişi bulunmaktadır. Bu nedenle ürün, coğrafi sınır ile ün bağı taşır. Ürünün tüm üretim aşamaları, Malatya ili Yeşilyurt ilçesi sınırları içerisinde gerçekleştirilmek zorundadır. Bu coğrafi bağımlılık, ürünün ayırt edici özelliğini koruyan en önemli unsurlardan biridir.

Tescil ve Denetim

Malatya kareli çarşafı, mahreç işareti koruması altında tescillidir. Ürünün kendisi veya ambalajı üzerinde “Malatya Kareli Çarşafı” ibaresi ile mahreç işareti amblemi yer almak zorundadır. Ancak ürün veya ambalaj üzerinde bu ibare ve amblemin kullanılamadığı durumlarda, işletmede kolayca görülebilecek şekilde bulundurulması zorunludur.

Ürünün tescili sonrasında üretim ve pazarlama süreçleri, Yeşilyurt Belediyesi’nin koordinasyonunda oluşturulan bir denetim mercii tarafından gözetilmektedir. Denetim mercii, Malatya İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, Malatya Sanayi ve Teknoloji İl Müdürlüğü ve Yeşilyurt Belediyesi’nden konusunda uzman birer temsilciden oluşur. Denetimler yılda en az bir kez düzenli olarak gerçekleştirilir; bunun dışında gerek görülmesi veya şikâyet halinde denetim her zaman yapılabilir.

Denetimlerde şu unsurlar incelenir:

• Üretimde kullanılan ipliklerin uygunluğu,
• Dokuma tezgâhının teknik uygunluğu,
• Üretim metodunun tescil edilen tekniklere uygunluğu,
• Ürünün birim en-boy ölçülerine uygunluğu,
• Malatya kareli çarşafı ibaresinin ve mahreç işareti ambleminin doğru kullanımı.

Denetim mercii, kamu kurumlarından veya özel kuruluşlardan ya da bu kuruluşlarda görev yapan uzman kişilerden destek alabilir veya hizmet satın alabilir. Tescil ettiren kurum, yani Yeşilyurt Belediyesi, ürünle ilgili hakların korunmasında hukuki süreçleri yürütmekle yükümlüdür.