Merküt (ayrıca Markut, Bürküt), başta Altay, Yakut ve Kırgız Türkleri olmak üzere Türk halklarının mitolojilerinde yer alan, kartal formunda kutsal bir gök kuşudur. Hem bir ata ruhu hem de şamanlara gök yolculuklarında rehberlik eden kudretli bir varlık olarak kabul edilir. Büyüklüğü ve gücüyle doğaüstü bir konuma sahip olan Merküt, Türk kozmolojisinde yaratılış, soy ve şamanik inançlarla iç içe geçmiş önemli bir semboldür.

Mitolojideki Yeri ve Önemi

Merküt, sıradan bir hayvan figürünün ötesinde, ilahi ve kozmik özellikler taşıyan bir varlıktır. Gökyüzünün hâkimi olarak görülür ve genellikle güneş ile ay ile ilişkilendirilir.

Köken ve Atalık Ruhu

Merküt, pek çok Türk boyu için bir ata ruhu (ongun) niteliği taşır.

• Kırgızlar arasında anlatılan bir efsaneye göre, bir kadının rüyasına giren bir kartal (Berkut), çadırın etrafında uçtuktan sonra kadın hamile kalır. Bu olaydan sonra doğan çocukların boyun liderleri olduğu kabul edilir.
• Altay ve Teleüt Türkleri içerisindeki Merküt Boyu'nun da soyunu bu kutsal kuşa dayandırdığı rivayet edilir.

Bu anlatılar, Merküt'ün yalnızca bir mitolojik figür değil, aynı zamanda toplumsal kimliğin ve soyun başlangıcını temsil eden bir ata olduğunu göstermektedir.

Fiziksel Tasviri ve Gücü

Merküt’ün tasviri, onun kudretini ortaya koyar. Altay ve Yakut inançlarına göre o kadar büyüktür ki ay sol kanadını, güneş ise sağ kanadını ancak kapatabilir.

Wilhelm Radloff tarafından derlenen bir şaman duasında Merküt şu şekilde betimlenir:

“Siz, ey beş Merküt,

Güçlü tunç pençeli gök kuşları,

Ayın pençeleri bakırdan,

Ayın gagası da buzdan;

Sol kanadın ayı örter,

Sağ kanadın güneşi örter;

Ey sen, dokuz kartalın anası,

Yayık üstünde uçarsın yolunu şaşırmadan,

Edil üstünde uçarsın yorulmadan!”^【1】 

Bu dizeler, onun tunçtan pençeleri, bakırdan tırnakları ve buzdan gagasıyla hem dayanıklı hem de yıkıcı bir güce sahip olduğunu, gök cisimlerini kanatları altına alacak kadar heybetli olduğunu ve yolunu asla kaybetmeyen bilge bir kılavuz olduğunu vurgular.

^{Merküt Temisili (Yapay Zeka ile Oluşturulmuştur)}

Şamanizmdeki Rolü

Merküt, şamanik pratiklerin merkezinde yer alan figürlerden biridir. Özellikle şamanların (kamların) göğe çıkma ayinlerinde yardımcı bir ruh olarak çağrılır. Kam, özel giysilerini giydikten sonra diğer yardımcı ruhlarla birlikte Merküt’e seslenerek onun gücünden ve rehberliğinden faydalanmak ister. “Burh-Burkut Baba” gibi isimlerle anılan ata şaman ruhu da yine Merküt ile ilişkilidir. Onun bu rolü, şamanın zorlu gök yolculuğunda güvenli bir şekilde seyahat etmesini ve hedefine ulaşmasını sağlar.

Sembolizm ve İnanışlardaki Yeri

Merküt, zamanla farklı inanç sistemleri içinde de varlığını sürdürmüştür. İslamiyet sonrası dönemde dahi halk inanışlarında gücünü koruyan Merküt, “Allah ve Azrail'le mücadele eden” bir figür olarak ölüme karşı direnişi ve ölümsüzlüğü sembolize eder.

Aynı zamanda bir “yağmur koruyucusu” olarak görülmesi, onun bolluk ve bereketle olan ilişkisini gösterir. Halk hikâyelerinde gezgin bir derviş veya kalender kılığında tasvir edilmesi, onun şamanik ve sufi unsurları birleştiren senkretik bir karaktere büründüğünü ortaya koyar.

^{Merküt'ün İnsanlarla İlişkisi Temsili (Yapay Zeka ile Oluşturulmuştur)}