Niksar, Tokat iline bağlı, Karadeniz Bölgesi’nde yer alan bir ilçedir. İlçe ekonomisi tarım ve orman ürünlerine dayalı sanayiye dayanmaktadır. Tarihi yapılar ve doğal alanlar ilçede bulunmaktadır.
Tarih
Niksar, Kelkit Vadisi’nin kuzeybatısındaki yamaçlara kuruludur. Pontus Krallığı döneminde “Kaberia (Cabira)” olarak adlandırılan yerleşim, Roma döneminde “Diospolis” ve “Sebaste” isimlerini taşımış; İmparator Tiberius’un (M.S. 14–17) anısına “Neocaesarea” adını almıştır. Günümüzdeki “Niksar” adı, bu Neocaesarea isminin kısaltılmasından türemiştir. Niksar Kalesi, Helenistik dönemde akropol işleviyle inşa edilmiş ve Roma döneminde üç kat surla çevrilmiştir. Bizans döneminde gerçekleştirilen 7.–9. yüzyıl çalışmalarında kaleye iki hamam, iki mescit, bir kilise, bir medrese ve bir hapishane eklenmiş; bu yapılara ait kalıntılar günümüzde de izlenebilir.
1071 Malazgirt Zaferi sonrasında bölgeye giren Danişmendli Gazi Melik Ahmet Gazi, 1083–1084 yıllarında Niksar’ı ele geçirerek Danişmend Beyliği’nin merkezlerinden biri hâline getirmiştir. XII. yüzyıl başlarında Cepnizade Hasan Bey tarafından inşa edilen Ulu Camii (1145), dikdörtgen planlı ve beş sahınlı yapısıyla Anadolu’daki erken cami örnekleri arasında yer alır. Danişmendlilerden sonra bölgeyi İlhanlı, Eretna ve Kadı Burhaneddin yönetimleri görmüş; 1392’de Osmanlı topraklarına katılmıştır. Ankara Savaşı (1402) sonrasında kısa süre Osmanlı dışında kalan Niksar, 1413’te yeniden Osmanlı idaresine dahil edilmiş; 1461’de Fatih Sultan Mehmed, bölgeyi ziyaret etmiş ve Ulu Camii’de bayram namazı kılmıştır. Osmanlı döneminde Tokat sancağına bağlı kaza merkezi olan Niksar, 1924’te Cumhuriyet yönetiminde Tokat iline bağlı ilçe statüsü kazanmıştır.
Coğrafya ve İklim
Niksar, 40°33′–40°36′ kuzey enlemleri ile 36°54′–36°59′ doğu boylamları arasında yer alır. İlçe, Canik Dağları’nın Kelkit Vadisi’ne bakan güney eteklerine yayılır; yerleşimin bir bölümü Niksar Kalesi sur duvarlarına dayanır ve Çanakçı ile Maduru çaylarının çevrelediği yamaçları kapsar. Sınır komşuları: doğuda Reşadiye, güneydoğuda Başçiftlik, güneyde Almus, güneybatıda Tokat merkezi, kuzeybatıda Erbaa; kuzeyde Ordu’ya bağlı Akkuş, Aybastı ve Korgan ilçeleridir. İlçe yüzölçümü 955 km² olarak kayıtlıdır.
Meteoroloji Genel Müdürlüğü verilerine göre Tokat çevresinde yıllık ortalama sıcaklık Ocak ayında yaklaşık 2 °C, Temmuz ayında 22 °C düzeyindedir; en düşük ortalama Ocak’ta –1,5 °C, en yüksek ortalama Temmuz’da 29–30 °C olarak ölçülmüştür. Yağış rejimi yaz aylarında kurak, kış ve ilkbahar sonlarında daha yağışlı olacak biçimde dağılır; Mayıs ortalama 59 mm ile en yüksek, Temmuz yaklaşık 12 mm ile en düşük yağış miktarına sahiptir. Bu veriler, Niksar’ı Karadeniz iklimi ile İç Anadolu iklimi arasında geçiş bölgesine yerleştirir.
Nüfus ve Demografi
Niksar ilçesinin nüfusu 2007 yılında 64 941 kişi iken 2024 yılı itibarıyla 64 204 kişiye gerilemiş; bu dönemde 2015–2016 yıllarında 1 818, 2018–2019 yıllarında 1 189 ve 2020–2021 yıllarında 2 367 kişilik artışlar; diğer yıllarda ise farklı büyüklüklerde azalışlar kaydedilmiştir. 2024 verilerine göre erkek nüfus 31 901 kişi (%49,69), kadın nüfus 32 303 kişi (%50,31) düzeyindedir ve cinsiyetler arasındaki fark genellikle birkaç yüz kişi ölçeğinde kalmıştır. Söz konusu yıllık nüfus değişimleri, yerel demografik hareketler ve idari kayıt güncellemelerinin etkisiyle dalgalı bir seyir izlemiştir.
Ekonomi
Niksar ekonomisi tarım ve hayvancılık temelli başlayıp zamanla sanayi ve ticaret faaliyetlerinin de eklendiği bir yapıya sahiptir. İlçe merkezinde kayıtlı ticaret erbabının sayısı 504’tür (242 tüzel, 262 gerçek kişi). Tarımsal kooperatif sayısı yedi olup; motorlu taşıyıcılar, yapı malzemesi, tüketim, esnaf kefalet gibi konularda toplam on sekiz kooperatif ve iki üretici birliği faaliyet yürütür.
Sanayi altyapısında Küçük Sanayi Sitesi (1976) ile Niksar Organize Sanayi Bölgesi (1997) ön plana çıkar. Küçük Sanayi Sitesi’nde 354 işyeri mevcuttur; yaklaşık 240’ı faal olup toplam 980 kişi çalışmaktadır. Aynı alanda bir Hızarcılar Sitesi, üç sosyal tesis ve bir mesleki eğitim merkezi yer alır. Organize Sanayi Bölgesi’nin birinci etabı 50 ha büyüklüğünde altyapı tamamlanmış parsellerden oluşur; 17 parselin 11’i, toplam 10 firmaya tahsis edilmiştir. Bölgede gıda işleme, ahşap ve metal işleme ölçekli işletmeler faaliyet gösterir.
Tarım kesiminde Kelkit Ovası’nın verimli topraklarında tahıl, sebze, meyve (özellikle elma ve bağcılık) üretimi ile hayvancılık yapısı sürdürülür. Ticari üretim ilçe merkezinin yanı sıra köylerde de iç pazar ve bölgesel pazarlara yönelik olarak gerçekleştirilir. Bu birleşik yapı, Niksar ekonomisinin tarım, sanayi ve ticaret bileşenlerini dengeli bir biçimde içerdiğini gösterir.
Turizm–Kültür–Mutfak
Niksar Kalesi, Pontus döneminde Kaberia adıyla temellenmiş; Roma döneminde ek sur sistemiyle çevrilmiş, Danişmend ve Candaroğlu dönemlerine ait yapı izleri taşır. Bizans dönemine tarihlenen eklemeler arasında iki hamam, iki mescit, bir kilise, bir medrese ve bir hapishane vardır. Yağıbasan Medresesi (1151–1152), kapalı avlulu planlı, yaklaşık 11 m çaplı kubbeli ana mekânı ve doğu-kuzey eyvanları ile erken Anadolu medrese örneklerindendir. Ulu Camii (1145), dört sütun sırasıyla beş sahna ayrılan dikdörtgen planıyla ayakta kalan en erken cami örnekleri arasında yer alır.
Ayvaz Suyu, ilçe merkezinin 2 km güneyinde, 0,5 sertlik değeri ile ölçülen kaynak suyu niteliği taşır; geleneksel olarak safra kesesi, böbrek taşı, yüksek tansiyon ve damar sertliği rahatsızlıklarına yönelik kullanımı bilinir. Kaynak alanına inşa edilen park ve dinlenme tesisi, sağlık turizmi amacıyla ziyaret imkânı sunar. Çamiçi Yaylası, 1 350 m’yi bulan rakımıyla yaz mevsiminde dinlenme amaçlı tercih edilir.
Niksar’da Kırk Kızlar Türbesi gibi 13. yüzyıla ait kümbet formunda anıt mezarlar bulunur. Osmanlı dönemine ait konak, han ve hamam kalıntıları da kent dokusunda yer alır. Mutfak kültürü, Tokat yöresine ait pişirme yöntemleri ve malzeme kullanımı doğrultusunda şekillenir. Özel tandırlarda hazırlanan kuzu etli Tokat Kebabı, baklalı dolma, keşkek, mercimekli bat çorbası ve madımak otu yemeği yaygın olarak yapılır. Zile kömesi gibi coğrafi işaretli tatlılar, Tokat simidi, çökelekli pide, bez sucuk, katmer, gözleme ve çeşit çeşit çorbalar ile Niksar turşu ve sebze konserveleri bölge mutfağında yer alan diğer ürünlerdir.
