Seydiler Kilimi, Muğla ili Seydikemer ilçesinin Seydiler, Seki, Atlıdere ve Ören mahallelerinde üretilen, köklü bir dokuma geleneğini yansıtan coğrafi işaretli bir kilim türüdür. 6769 sayılı Sınai Mülkiyet Kanunu kapsamında mahreç işareti olarak 3 Şubat 2020 tarihinde tescillenmiş ve Fethiye Ticaret ve Sanayi Odası tarafından koruma altına alınmıştır.

Tanım ve Ayırt Edici Özellikler

Seydiler Kilimi, yöredeki Yörük topluluklarının yaşam biçimlerini özgün renk ve motiflerle aktardıkları geleneksel bir dokumadır. Yolluk, seccade, heybe gibi amaçlarla kullanılan bu kilimlerin ayırt edici özellikleri şunlardır:

• Etek örgüsü: Motifli yüzeye geçmeden önce dokunan, bordo-mavi renklerin yanı sıra ince sarı çizgiler içeren 6–10 cm eninde bir başlangıç dokumasıdır.
• Motif yapısı: Zeminde içten dışa büyüyen eşkenar dörtgenler ("farda" veya "zini") yer alır. Bu şekiller testere dişi görünümlü "yantır" motiflerinden oluşur.
• Kenarlardaki motifler: "Koç boynuzu (yarım sındı)", "koşan köpek", "gelin öldüren" gibi motifler uzun ve kısa kenarlarda sıralanır. Motiflerin düzenine göre kilimler "tek tırnaklı" veya "çift tırnaklı" olarak adlandırılır.
• Zemin tanımı: Zini sayısı ve tırnak motiflerinin durumuna göre kilim "üç zinili, çift tırnaklı" gibi ifadelerle tanımlanır.
• Merkez motifleri: Zini merkezinde "koca bıyık (kurtağzı)", "çakmaca (çengel)", "bukağı" gibi motifler bulunur.
• Çevre motifleri: Kilimin dört tarafını çevreleyen "karasu" bölümünde "tabak (koç boynuzu)" motifi yer alır. "Hesaplı su" ve "ak direk" gibi bölümler de motiflerle zenginleştirilmiştir.

Üretim Süreci

Seydiler Kilimi’nin üretimi, geleneksel bilgi birikimiyle şekillenen çok aşamalı bir süreci kapsar. Her adım, teknik ve kültürel açıdan yöreye özgüdür.

İplik Hazırlığı

Geçmişte iplikler, koyun yünlerinin temizlenip tengerek (kirman) ile istenilen incelikte bükülmesiyle elde edilirdi. Bu iplikler, yörede yetişen boya bitkileriyle renklendirilirdi. Günümüzde dokumacılar çözgü ve desen ipliklerini hazır olarak temin eder. Desen iplikleri çoğunlukla boyasız alınır ve boyama işlemi yerel yöntemlerle gerçekleştirilir. Renkler, yılların deneyimiyle geliştirilen tekniklerle elde edilir.

Boyama ve Mordanlama

Boyama öncesi iplikler, boyanın sabitlenmesi ve dayanıklılığının artırılması amacıyla “mordanlama” işlemine tabi tutulur. Bu işlem yörede “faşıllama” veya “acımıklama” olarak bilinir. Mordan maddesi olarak şap, turunç meyvesi, limon kabuğu, sütleğen ve kekik gibi doğal malzemeler kullanılır.

Boyama işlemi, ipliğin rengine göre farklı bitkilerle ve yöntemlerle gerçekleştirilir. Her renk için uygulanan teknikler, ipliğin dış etkilere karşı dayanıklılığını ve motiflerin kalıcılığını sağlar. Örneğin:

• Sarı renk için asma yaprağı, sütleğen, karamık kökü ve badem yaprağı kullanılır.
• Kırmızı ve bordo tonları sütleğen, ceviz kabuğu, turunç ve yapay boyalarla elde edilir.
• Siyah, kahverengi ve devetüyü gibi koyu tonlar ceviz, palamut, şahtere ve küllü su ile boyanır.
• Çömlek mavi ve gök mavi gibi özel tonlar, çivit boya ile birlikte kına, arpa, kahve ve sarımsak gibi malzemelerle uzun süreli bekletme yöntemiyle hazırlanır.

Her uygulama, yöredeki dokumacıların kuşaktan kuşağa aktardığı deneyimle şekillenir.

Araç-Gereçler

Dokuma işlemi, yörede “kilim ağacı” olarak adlandırılan ahşap sarmalı tezgâhlarda yapılır. Tezgâhın parçaları yöresel adlarla anılır:

• Ok: Alt ve üst leventler
• Yan ağaç: Tezgâhı ayakta tutan dikey parçalar
• Kirkit (Tarak/Tokmak): Desen ipliğini sıkıştırmak için kullanılır; hafif, uzun saplı ve seyrek dişlidir.

Dokuma Tekniği

Seydiler Kilimi, “bezayağı” düz dokuma tekniğiyle üretilir. Dokuma süreci şu aşamalardan oluşur:

• Çözgü çözme: İplikler tezgâh dışında iki kazık arasında sekiz rakamı şeklinde sarılır. Bu işlem “dıdılamak” olarak bilinir.
• Tezgâha aktarma: Çözgü iplikleri demir çubuklarla gerdirilerek tezgâha yerleştirilir.
• Gücü bağlama: Çözgü telleri çaprazlanarak “varangelen ağacı” (gelenvaran) ile ayrılır ve “kücü” tahtasına bağlanır.
• Dokuma: Başlangıçta zincir örgü ve etek dokuması yapılır. Ardından motifli zemin dokunur. Her motif geleneksel renginde ve kendi içinde dokunur. Dokuma sonunda saçak örme ve süpürme işlemleriyle kilim tamamlanır.

Bu süreçte her adım, teknik ve kültürel bir aktarımın parçası olarak yaşatılır.

Coğrafi Sınır ve Kültürel Bağ

Seydiler Kilimi’nin motif, kompozisyon ve renk seçimi, yörede nesilden nesile aktarılan ustalık becerilerinin ürünüdür. Bu nedenle üretimin tüm aşamaları yalnızca belirtilen coğrafi sınır içinde gerçekleştirilir.

Denetim

Denetimler, Fethiye Ticaret ve Sanayi Odası koordinatörlüğünde, ilgili yerel kurumların uzman temsilcilerinden oluşan bir mercii tarafından yürütülür. Desen yapısı, motif düzeni, iplik boyama usulleri ve coğrafi işaret kullanımının uygunluğu yılda en az bir kez ve gerektiğinde denetlenir.