Taşkale halısı, Karaman ilinin Merkez ilçesine bağlı Taşkale Köyü'nde dokunan, %100 koyun yününden üretilen saçaklı bir halı türüdür. "Kızıllar" adıyla da bilinen bu halının geçmişi 17-18. yüzyıllara kadar uzanır; Orta Asya'dan gelen Kızıllar boyundan bir grubun Taşkale Köyü'ne yerleşerek bu halıyı dokumasıyla ortaya çıkmıştır.

Ayırt Edici Özellikleri ve Üretim Metodu

Halı, Gördes (Türk) düğümü olarak bilinen çift kenetleme tekniğiyle dokunur. Santimetrekarede ortalama 16 düğüm bulunur, hav yüksekliği 6–8 mm’dir. Bu teknik, halıya uzun ömür kazandırır. Karaman ırkı koyunlarının 15 Mayıs’ta kırkılan yünleri kullanılır; iğ veya kirmanla eğrilip çile hâlinde doğal yöntemlerle boyanır. Genellikle kilim, seccade ve yolluk olarak dokunan halılar, eşli (kanatlı) olarak serilmek üzere çift üretilir.

Taşkale Halısı, yöreye özgü ahşap sarma tezgâhlarda dokunur. İlmeklerin sağlam oturması için her 2–3 sırada bir sıkıştırma yapılır. Hav kırkımı sırayla ve makasla gerçekleştirilir. Dokuma sonrası yüzey kırkımı, sırt yakımı, düğüm sayımı, ölçüm, yıkama ve germe işlemleri tamamlanır. Saçak uzunluğu 10–15 cm olup saç bağı tekniğiyle örülür.

Renk Karakteri

Taşkale halısında en çok kullanılan renk, "tetir" adı verilen bordo rengine yakın koyu kahverengi tonudur. Bu renk ceviz kabuğundan elde edilir. Ceviz yaprağı kaynatılarak elde edilen bej rengi de sıkça kullanılır. 19. yüzyılda en çok kullanılan zemin rengi kırmızı iken, bunu lacivert izlemiştir. Kırmızı renk, halılarda zenginliği, saadeti ve sevinci; yeşil cenneti; mavi asalet ve ihtişamı; sarı kötülüklerden korunmayı ve siyah ise dünya sıkıntılarından arınmayı ifade eder.

Kahverengi ve kül rengi de tonlarıyla birlikte yoğun olarak kullanılır. Kırmızı renk, kırmızı köklü (rubia tinctorum) bitkilerden, özellikle sonbahar aylarında kazılan köklerden elde edilir. Kırmızı ve lacivert ana renkleri, beyaz, siyah, yeşil, sarı, mavi renkleriyle oluşturulan motifler tamamlar. 20. yüzyılda kırmızının ağırlığı azalmış ve çok renkli kontrastlar kullanılmaya başlanmıştır. Boyama sırasında renk tonu farklılıklarını (abraj hatası) önlemek için, gereken miktardan daha fazla iplik hazırlanır. Yünler boyanmadan da kullanılabilir.

Boyama Süreci

Boyama işleminde, çözülmesi zor olan boyar maddeler en az bir gün suda bekletilir. Boyama suyu miktarı, yün iplerin kilogramı başına 30 ila 40 litre arasında ayarlanır. Suya bitki yaprağı veya meyvesi ile 5-10 gram şap eklenip kısık ateşte ısıtılır. Su ısınmaya başladığında ipler kazana konur ve yaklaşık 40-50 dakika kısık ateşte ısıtılır; bu süre boyanın ipliğe tamamen işlemesi için yeterlidir. Kazana bir avuç kül (rengi koyulaştırmak için), 10 gram şap (rengi sabitlemek için) veya 5-7 gram limon tuzu (matlığı gidermek ve rengi iyi çıkarmak için) eklenir. İpliklerin üzerinde renk dalgalanmaları (abraj) oluşmaması için banyo sırasında sık sık karıştırılması ve iplerin alt üst edilmesi önemlidir. İpler kazandan çıkarıldıktan sonra bir avuç kül ilave edilmiş kazanda bekletilir. İstenilen renk tonu elde edildiğinde ipler çıkarılır, bol su ile durulanır ve gölge bir yerde asılarak kurutulur.

^{Taşkale Halısı (Türkiye Kültür Portalı)}

Kompozisyon ve Motif Grupları

Taşkale halısında stilize edilmiş bitkisel ve figürlü bezemeler karışık bir üslupla sergilenir. Zemin ve bordür bağlantısı bütüncül olarak ele alınır. Renk veya çizgilerde sert kontrastlara başvurulur ve Batılı perspektifinden kaçınılır. Ana renkler kırmızı ve lacivert olup, diğer renkler tonlamasız ve antinatüralist bir yaklaşımla kullanılır. Taşkale halısı, kompozisyon açısından üç ana gruba ayrılır:

• Mihraplı Halı: Özellikle seccade olarak kullanılan halılarda mihrap motifi bulunur.

• Madalyonlu (Göbekli) Halı: Halının orta bölgesinde birbirinden bağımsız, ancak iç süslemeleri aynı olan ve sayısı 2-6 arasında değişen dairesel görünümlü kompozisyon yapısına sahiptir.

• Bölümlü (Şeritli) Halı: Cenaze sonrası camilere serilmek üzere dokunan halılardır.

Taşkale Halısı'nda 40'tan fazla motif kullanılır ve bu motifler iki ana gruba ayrılır:

• Geometrik Motifli Halı: Genellikle 6 ve 8 köşeli yıldızlar, dörtgenler, üçgenler, kare, "S" ve "T" motifleri, çengeller ve zikzak şekilleri en çok kullanılan geometrik motiflerdir.

• Bitkisel Motifli Halı: Genellikle çiçek ve çiçek dallarından oluşan süslemeler içerir. En çok kullanılan çiçekler karanfil, zambak, gül, armut çiçeği ve sümbüldür.

Bazı Önemli Motifler ve Anlamları

• Başaklı/Ambel: "V" biçimleri yatay olarak tekrarlanarak oluşturulur, bereketi simgeler.
• Pitrak (Bıtırak, Buturak, Dal Suyu): Pamuksu bir bitkiden esinlenilmiş olup, kem bakışları savuşturduğuna ve bolluğu ifade ettiğine inanılır.
• Hayat Ağacı (Selvi): Sonsuzluğun ve ölümsüzlüğün sembolüdür.
• Penç (Çiçek), Hanım Su, Gül Su: Saflığı, gençliği ve bereketi simgeler.
• Akrep, Böğrek: Kötü niyeti ve sebepsiz kavgayı, düşmanın varlığını gösterir.
• Deve Boynu (Zencerek): Halı ve bordür kenarlarının sınırlandırılmasında kullanılır.
• El - Parmak: Kem gözlerden koruduğuna inanılan 5 çizgi ve 5 noktayı ifade eder, verimlilik ve iyi şansı birleştirir.
• Eli Belinde (Eli Böğründe, Anaç, Palmet): Dişiliğin, analığın ve doğurganlığın yanı sıra uğur, bereket, kısmet, mutluluk ve neşeyi simgeler.
• Göz (Çapraz), Ayna: İnsan gözünün kem bakışlara karşı en iyi koruyucu olduğu inancına dayanır.
• Kedi İzi (İt İzi, Kurt İzi, Böğrek): Tekrarlanarak sıralar oluşturur, genellikle seccadelerde kullanılır.
• Koç Boynuzu, Çivrim: Üretkenlik, kahramanlık, güç ve erkeksiliğe alamettir; dokumacının mutluluğunu da ifade eder.
• Kurt Ağzı, Kurt İzi (Anahtarlık): Kurtlardan ve canavarlardan korunmak için kullanılır.
• Kuş (Kanat), Güvercin Kuyruğu: Mutluluk, keyif, sevgi, güç ve kuvveti simgeler; ilahi mesajlara ve uzun bir yaşama işaret eder.
• Altıgen: Göbek ve bordür motiflerinin sınırlandırılmasında kullanılır.
• Baklava (Eş kenarlı Dörtgen), Turunç: Motiflerin sınırlarını belirlemede sıkça kullanılır.
• Bereket: "Eli belinde" ve "koçboynuzu" motiflerinin birleşimiyle erkek ve kadını sembolize eder.
• Su Yolu (Sığır Sidiği, Akıtma, Zigzag, At Göyneği): Yeniden doğuşu, bedensel ve ruhsal yenilenmeyi, yaşamın akışkanlığını ve sürekliliğini ifade eder; bereket, soyluluk, bilgelik, saflık ve erdemin sembolüdür.
• Yıldız (Sekiz Köşe): İç içe geçmiş üçgenlerden oluşur, ulaşılmazlığı ve üretkenliği temsil eder.
• Ying Yang (Aşk): Birbirini tamamlayan iki zıt şekil ve renkten oluşur.
• Bukağı (Erkek, Dişi): Aile birliğinin devamına, âşıkların düşkünlüğüne ve birlikte olma arzusuna işaret eder.
• Çengel (Çakmak, Haç, Balık): İnsanları tehlikelerden koruduğuna inanıldığı için kullanılır.
• Damalı: Halıların ince sularında kullanılır, üçgen ve kare şekillerden oluşur.
• Muska (Nazarlık): Kem bakışların etkisini azaltıp koruduğuna inanıldığı için kullanılır.
• Saç Bağı: Genç kızların evlilik isteklerini belirtmek için kullanılır.
• Sandık: Genç bir kızın çeyiz sandığını simgeler, içine beklentilerini işler.
• Tarak, Müdür Suyu: El motifine benzer, halı kenarlarında su bölümü olarak ve halıyı bölümlere ayırmak için kullanılır.
• Ok ucu: Erkekliği ve gücü simgeler.

^{Taşkale Halısı Üretimi (Anadolu Ajansı)}

Dokuma Sonrası İşlemler

Dokuma tamamlandıktan sonra sırasıyla yüzey kırkımı ve halının arkasının (sırtının) yakılması işlemleri yapılır. Yakma işlemi, dokuma sırasında oluşan ipliklerin halı kalitesine zarar vermesini engellemek ve kullanımı kolaylaştırmak amacıyla pürmüz ile gerçekleştirilir. Daha sonra metrekaredeki düğüm sayımı ve en-boy ölçümleri (kalite kontrol) yapılır ve yıkama işlemine geçilir.

Yıkama işlemi geniş alanlarda ve havuzlama suyu ile, genellikle klasik arap sabunu kullanılarak fırçalama ile yapılır. Halı tamamen durulandıktan sonra tersinden gölge bir yere asılarak kurumaya bırakılır. Yıkama sonrası, ölçülerde fark varsa halı tezgâhta gerilir. Germe işlemi, çivili tezgâha halının önce eninden, sonra boyundan gerilmesiyle yapılır ve ölçü farklılıklarını giderir.Taşkale halısı'nın saçaklarının uzunluğu yaklaşık 10-15 cm arasında değişir. En son olarak bu saçaklar saç bağı tekniği ile örüldükten sonra satışa hazır hale gelir. Halı, çeyiz içine konulacağı zaman kumaş örtüye sarılıp yanına ceviz yaprağı konularak muhafaza edilir.

Kültürel ve Ekonomik Önemi

Taşkale halısı, Taşkale Köyü'nün ekonomisinde ve kültüründe önemli bir yere sahiptir. Çeyiz sandıklarında yer alır ve camilere hediye edilir, bu gelenek sayesinde camilerde halı koleksiyonları oluşmuştur. Karamanoğlu Mehmetbey'in, Osmanlı Sultanı I. Murat'ı Balkanlar'daki başarılarından dolayı tebrik etmek için gönderdiği değerli armağanlar arasında Taşkale halısı da bulunmaktaydı.

Coğrafi İşaret ve Denetim

Taşkale halısı, Türk Patent ve Marka Kurumu tarafından mahreç işareti statüsünde coğrafi işaretle tescillenmiş geleneksel bir üründür. Bu işaret, halının üretim sürecinin belirli bir coğrafi alanda, yani Karaman’ın Taşkale Köyü’nde gerçekleşmesini ve bu bölgeye özgü bilgi, beceri ve kültürel birikimin aktarılmasını şart koşar.

Denetim süreçleri, Karaman İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü koordinasyonunda yürütülür. Denetim mercii; bu müdürlükten bir yetkili, Karamanoğlu Mehmetbey Üniversitesi Sanat, Tasarım ve Mimarlık Fakültesi’nden bir uzman ve Karaman İl Milli Eğitim Müdürlüğü temsilcisinden oluşur. Denetimler yılda en az bir kez düzenli olarak gerçekleştirilir; gerektiğinde veya şikâyet üzerine ara denetimler de yapılabilir. Hazırlanan denetim raporları, her yıl Türk Patent ve Marka Kurumu’na sunulur.

Denetimin kapsamı, halının üretim, pazarlama ve satış aşamalarını içerir. Belirleyici kontrol kriterleri şunlardır:

• Kullanılan ipliğin Karaman ırkı koyun yününden elde edilmiş olması,
• Doğal boyama yöntemlerine uygunluk,
• Dokuma sürecinde çift düğüm tekniği uygulanması ve belirli düğüm sıklığı ile hav yüksekliği standartlarının sağlanması,
• Halı kompozisyonunda iki su şeridi (sedef), bir bordür ve bir göbek alanı bulunması,
• Halı üzerinde “Taşkale Halısı” ibaresi, ilgili logo ve mahreç işareti ambleminin yer alması.

Bu sistem, ürünün kimlik, kalite ve köken bütünlüğünü koruma altına alarak Taşkale halısı'nın geleneksel niteliğini sürdürülebilir kılmayı amaçlamaktadır.