Rize iline bağlı olan Hemşin, Doğu Karadeniz’in özgün kültürel kimliklerinden birine sahip ilçelerinden biridir. Karadeniz sahiline paralel uzanan Kaçkar Dağları'nın kuzey eteklerinde yer alan ilçe, coğrafi olarak dağlık ve engebeli bir yapıya sahiptir. Yaklaşık 20 kilometrelik bir iç kesimde konumlanan Hemşin bölgesi, karakteristik doğal yapısı, zengin florası ve yüksek yaylalarıyla dikkat çeker. Doğu-batı yönünde Anzer’den Gürcistan’ın Acaristan bölgesindeki Hemşin köylerine kadar uzanan bu coğrafya, tarih boyunca farklı kültürel etkilerle şekillenmiş; günümüzde ise organik tarım, arıcılık ve geleneksel el sanatları gibi yerel faaliyetlerle ekonomik ve kültürel varlığını sürdürmektedir.
Hemşin (Rize İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü)
Tarihçe
Hemşin bölgesinin tarihî geçmişi, doğrudan belgeyle teyit edilemese de, mitolojik dönemlerde “Dambur” adıyla anıldığı ve merkezinin bugünkü Hala Köyü civarında olduğu aktarılmaktadır. Fetih öncesi döneme ait bilgiler, büyük ölçüde seyyah ve din adamlarının notlarına dayanmakta, bu bilgiler ise genellikle birbiriyle çelişmektedir. En yaygın tarihsel anlatıma göre, M.S. 620 yılında Hamam Bey önderliğinde Hamedan kökenli Amad-Uni (Hamedanlı) kabilesi bölgeye göç etmiş; bu olay Mamikonyan, Asoghik ve Ghewond gibi Ermeni tarihçilerinin kroniklerinde kısa da olsa yer almıştır. Göçün lideri Hamam’ın ismine atfen bölgeye “Hamam-Şen” (Hamam’ın şenlendirdiği yer) denilmiş; bu ifade zamanla “Hemşin” şeklini almıştır. Bununla birlikte, bazı araştırmacılar “Hemşin” adının Farsça kökenli “hem” (birlik, beraberlik) ve “nişin” (yerleşim yeri) sözcüklerinden türediğini savunmaktadır.
1400’lü yılların ortalarında tüm Doğu Karadeniz’de olduğu gibi Hemşin coğrafyasına da Kıpçak ve Kuman Türklerinin yerleştirildiği, bu halkların Bizans etkisiyle Hristiyanlığı benimsedikten sonra Gregoryen mezhebine yöneldiği, zamanla ise bölgedeki Akkoyunlu Türkmenlerinin etkisiyle yeniden Müslümanlaştığı belirtilmektedir. 1461 yılında Trabzon Rum İmparatorluğu’nun Osmanlı tarafından fethedilmesiyle Hemşin bölgesi de Osmanlı idaresine girmiştir. 1481 tarihli tapu tahrir kayıtlarında Hemşin’in zeamet statüsünde olduğu ve başında Karaca Nişi adlı bir zaimin bulunduğu belirtilmiştir. 1515 yılında bölgenin serasker Ali Koruk idaresinde olduğu görülmüş; 1518 yılında ise Trabzon Sancak Beyi’ne "has" olarak tahsis edilmiştir.
Kanuni Sultan Süleyman dönemine ait bir başka tahrirde, Hemşin’in Kara Hemşin, Eksanos, Kuşova ve Mihmanos olmak üzere dört nahiyeye ayrıldığı, 30 köy ve 2 mahallede 1105 hane bulunduğu, 57 değirmenin faaliyette olduğu görülmektedir. Bu dönemde Mihmanos adı ilk kez kayıtlarda yer almakta ve Hemşin merkez nahiyesinin bu adla anıldığı anlaşılmaktadır. Tapu Kadastro Genel Müdürlüğü arşivindeki tarih belirtilmeyen 122 numaralı defterde, Hemşin’in Batum Sancağı’na bağlı bir kaza olarak kaydedildiği, 31 köy ve 2 mahallede 1307 hane bulunduğu belirtilmiştir.
1681 tarihli Avarız vergilendirme kayıtlarına göre Hemşin, Gönye livasına bağlıydı ve 25 köy ile 25 mahalleden oluşuyordu. 18. yüzyılda ayanlık sisteminin yaygınlaşmasıyla birlikte Hemşin’de de yerel güçler öne çıkmış; 1788 ve 1789 tarihli fermanlarda Siçanoğlu Hüseyin Ağa'dan Osmanlı ordusu için asker talep edilmiştir. 1827-28 yıllarına ait belgelerde, Hemşin'den 1000 kişilik asker talebinin yapıldığı ve bu talebin çeşitli ayanlara dağıtıldığı görülmektedir.
1876 salnamesine göre Hemşin’in 43 köyü vardı; bunların yalnızca 9'u bugünkü Hemşin sınırlarında yer almaktadır. 1886 yılında Senoz bölgesi Hemşin’den ayrılarak Mapavri’ye (Çayeli) bağlanmıştır. 1916 yılında ise yer adlarının değiştirilmesi planlandığında Hemşin’in isminin “Kadı Nahiyesi” olması gündeme gelmiş, ancak Rus işgali nedeniyle bu tasarı hayata geçirilememiştir. 1924 yılında bucak olarak tekrar Pazar’a bağlanan Hemşin, 1990 yılında yeniden ilçe statüsüne kavuşmuştur.
Coğrafya ve İklim
Hemşin ilçesi, Türkiye’nin Doğu Karadeniz Bölgesi’nde, Rize ilinin iç kesimlerinde yer almaktadır. Karadeniz kıyı şeridine paralel uzanan Kaçkar Dağları’nın kuzey yamaçlarında konumlanan ilçe, yaklaşık 20 kilometrelik bir iç hat boyunca sahilden başlayarak dağ zirvelerine kadar uzanan özgün bir coğrafi yapıya sahiptir. Bölgenin temel omurgasını oluşturan Hemşin vadisi, sahil bandı ile yüksek dağlık alanlar arasında doğal bir geçit niteliğindedir. Bu geçit hattı boyunca kuzeyden güneye doğru ilerleyen bir kişi, sahile yaklaşık 20 kilometre kala Hemşin köylerinin içinden geçerek bölgenin sınırlarını aşikâr biçimde tecrübe eder. Bölge halkı, bu sınırların ötesinde kalan sahil şeridini “Lazlık”, daha içeride kalan dağlık alanları ise “Hemşinlik” olarak tanımlar.
Doğu-batı yönlü yayılım gösteren Hemşin coğrafyasının batı sınırı Anzer bölgesi ile başlamakta; Cimil, Senoz, Salvizan, Büyükdere, Yukarı Hemşin ve Hopa Hemşin bölgeleri ile devam ederek, doğuda Gürcistan’ın Acara Özerk Cumhuriyeti’ne bağlı üç Hemşin köyüne kadar uzanmaktadır. Bu coğrafyanın Kaçkar Dağları’nı aşan güney uzantıları arasında Saleçur, Hoderçur, Hevek ve Barhal gibi önemli yerleşim yerleri bulunmaktadır. Bölgenin dik, engebeli ve yüksek rakımlı yapısı nedeniyle arazi kullanımı sınırlıdır. Bu topoğrafik yapı, yerleşim dokusunu ve tarımsal faaliyetleri büyük ölçüde şekillendirmiştir.
Hemşin iklimi, tipik bir Doğu Karadeniz iklimidir. Yıl boyunca düzenli yağış alan bölgede, nem oranı oldukça yüksektir. İlçenin dağlık yapısı, mikroklimatik farklılıkların oluşmasına neden olmakta; bu da farklı yüksekliklerde farklı bitki örtülerinin gelişmesini sağlamaktadır. Bol yağış ve nemin etkisiyle zengin bir bitki örtüsü ve doğal flora çeşitliliği oluşmuş, bu durum Hemşin’in arıcılık, yaylacılık ve organik tarım gibi faaliyetler için elverişli bir çevre sunmasına katkıda bulunmuştur.
Ekonomi
Hemşin ilçesinin ekonomik yapısı, ağırlıklı olarak tarım, hayvancılık, arıcılık ve küçük ölçekli el sanatlarına dayanmaktadır. İlçenin dağlık ve engebeli topoğrafyası, geniş ölçekli tarımsal üretimi sınırlandırsa da, mikroklimatik avantajları sayesinde bazı ürünlerin yetiştiriciliğinde uzmanlaşılmıştır. Tarımda en öne çıkan ürün çay olup Akyamaç, Bilen, Çamlıtepe, Hilal, Kantarlı, Levent, Nurluca ve Yaltkaya köyleri ile merkez mahallelerinde yoğun biçimde çay tarımı yapılmaktadır. Çaya ek olarak mısır, fasulye, karalahana ve patates gibi ürünler de hane halkı tüketimi amacıyla yetiştirilmektedir. Kantarlı köyünde ise ekolojik yöntemlerle yumurta üretimi yapılmaktadır.
Hemşin Çayı (T.C. Hemşin Kaymakamlığı)
Hayvancılık ilçede genellikle aile işletmeciliği şeklinde sürdürülmektedir. Yerleşimlerin dağınık yapısı nedeniyle büyük ölçekli hayvancılık faaliyetleri yaygın değildir. İlçe topraklarının yaklaşık üçte biri yaylalarla kaplı olduğundan, yaz aylarında özellikle çevre ilçelerden gelen hayvanlarla birlikte yayla hayvancılığı belirgin biçimde artış göstermektedir. Hemşin’de yaygın olarak yerli sığır ırkları beslenmekte; süt ürünleri çoğunlukla ev içi tüketim amacıyla yoğurt, peynir ve tereyağı olarak değerlendirilmekte; ihtiyaç fazlası ürünler ise çevre pazarlarına sunulmaktadır. İlçede yaz aylarında sığır sayısının 2.000 civarına ulaştığı belirtilmektedir.
Arıcılık, Hemşin ekonomisinin geleneksel ve sürdürülebilir geçim kaynakları arasında önemli bir yer tutmaktadır. İlçede yaklaşık 3.000 fenni ve kara kovan bulunduğu, zengin florası sayesinde elde edilen balın yüksek kalitede olduğu ve çevre il ve ilçelerde rağbet gördüğü bilinmektedir. Nitekim Hemşin balı, uluslararası platformlarda da tanınmış; İtalya’da düzenlenen bir gıda fuarında birincilik ödülü kazanmıştır. Bu durum, ilçede üretilen balın niteliksel değerini ve arıcılığın ekonomik potansiyelini ortaya koymaktadır.
Hemşin Balı (T.C. Hemşin Kaymakamlığı)
Demografik Yapı
Hemşin’in günümüzdeki toplam nüfusu, 2024 yılı verilerine göre 2.422 kişidir. Bu nüfusun 1.252’si erkek, 1.170’i kadındır. Cinsiyet oranı bakımından değerlendirildiğinde erkeklerin toplam nüfusun %51,69’unu, kadınların ise %48,31’ini oluşturduğu görülmektedir. İlçe nüfusunda erkeklerin hafif üstünlüğü dikkat çekerken, bu durum Hemşin’in ekonomik ve sosyal yapısıyla da ilişkilendirilmektedir.
Tarihsel süreçte oldukça hareketli bir demografik yapıya sahip olan Hemşin, yalnızca yerleşik nüfusla değil, köken itibarıyla Hemşinli olan fakat büyük şehirlerde yaşayan topluluklarla da varlığını sürdürmektedir. 20. yüzyıl boyunca süregelen göç hareketleri neticesinde, Hemşinli nüfusun önemli bir bölümü Rize dışına, özellikle İstanbul, Ankara ve İzmir gibi büyük kentlere yönelmiştir. 1960’lı ve 1980’li yıllarda yapılan bazı tahminler, Hemşinli kökenli nüfusun toplamda 50.000 ila 70.000 kişi arasında olabileceğini ortaya koymuştur. 1990 yılı sayımına göre Hemşin ilçesi nüfusunun yaklaşık %73’ü köylerde yaşamaktaydı. Ancak günümüzde bu oran tersine dönmüş; kentlerde ikamet eden Hemşinli sayısında belirgin bir artış olmuştur.
Turizm, Kültür ve Mutfak
Kaçkar Dağları'nın eteklerinde konumlanmış olan Hemşin, yüksek rakımlı yaylaları, derin vadileri ve zengin bitki örtüsüyle doğa turizmi açısından önemli potansiyel taşır. Özellikle yaz aylarında aktif hale gelen yayla kültürü, doğa yürüyüşü, fotoğrafçılık ve ekoturizm gibi etkinlikler için elverişli bir ortam sunar. İlçede yapılaşma baskısının az olması, geleneksel mimarinin ve kırsal dokunun büyük ölçüde korunmasını sağlamış, bu da bölgeyi otantik bir seyahat deneyimi arayan ziyaretçiler için cazip kılmıştır.
Kültürel miras açısından bakıldığında, Hemşin’in en belirgin unsurlarından biri giyim kültürüdür. Hemşin puşisi ve Hemşin çorabı, bölgenin kadın giyiminde işlevsel olmanın ötesinde kimliksel bir simge olarak öne çıkar. Geleneksel puşi, ince uzun bir eşarp şeklinde başa sarılarak kullanılırken, el işiyle örülen çoraplar renkli desenleri ve sembolik motifleriyle kültürel bir belleği temsil eder. Bu ürünler, sadece giyim eşyası değil, aynı zamanda kuşaktan kuşağa aktarılan birer zanaatkârlık örneğidir. Puşi dokumacılığı geçmişte ev içi üretimle sürdürülmüş, zamanla dış kaynaklı üretimlerle devam etmiştir. Bugün ise puşi, halen geleneksel tarzıyla bölge kadınlarının gündelik ve törensel yaşamında yer almaktadır.
Hemşin Puşisi ve Hemşin Çorabı (T.C. Hemşin Kaymakamlığı)
Hemşin'in kültürel dokusunun önemli bir parçası da yöresel müziktir. Bölgeye özgü türküler, doğa, gurbet, yayla yaşamı ve duygusal temalar etrafında şekillenir. “Hemşin’in Yaylaları”, “Gel Çıkalım Konağa” ve “Hayde Gidelum Hayde” gibi türküler, hem yerel müzik repertuarında hem de Karadeniz müziği genelinde önemli bir yer tutar. Bu türküler, sözlü kültürün yaşatıldığı alanlar arasında sayılmakta; düğünler, yayla şenlikleri ve toplumsal buluşmalarda sıkça seslendirilmektedir.
Hemşin mutfağı ise bölge coğrafyasının sunduğu ürünlerle şekillenen, sade ama doyurucu yapısıyla öne çıkan bir mutfaktır. Çay üretiminin merkezi olan ilçede, çay kültürü günlük yaşamın ayrılmaz bir parçasıdır. Bunun yanında mısır, fasulye, karalahana, patates gibi yerel tarım ürünleri mutfağın temelini oluşturur. Yoğurt, tereyağı ve peynir gibi süt ürünleri ev içi üretimle elde edilmekte; yaylacılığa dayalı hayvancılık sayesinde mutfakta hayvansal gıdalara dayalı yemekler yaygındır. Tatlılarda ise doğal Hemşin balı ön plana çıkar; bu bal yüksek rakımlı yayla florasından elde edilen nitelikli aromasıyla hem gıda hem de ekonomik değer taşır.
