Samsun ilinin batısında yer alan Alaçam, Karadeniz kıyısında konumlanmış, il merkezine yaklaşık 78 kilometre mesafede yer alan bir ilçedir. İlçe topraklarının önemli bir bölümü, uluslararası Ramsar Sözleşmesi kapsamında koruma altında olan ve Kuş Cenneti olarak bilinen Kızılırmak Deltası'nın batı kısmını içerir. Bu alan zengin kuş popülasyonu ile bilinir.
Coğrafi olarak kıyı ovası ve güneye doğru yükselen engebeli arazilerden oluşan ilçenin ekonomisi temel olarak tarım (özellikle çeltik, buğday, mısır ve sebze üretimi), balıkçılık ve hayvancılığa dayanmaktadır; geçmişte tütün üretimi de yaygın olarak yapılmıştır. Karadeniz kıyısındaki Geyikkoşan mevkii, ilçenin bilinen rekreasyon alanlarından biridir.
Alaçam İlçesi. (Samsun Valiliği)
Tarihçe
Alaçam ilçesinin tarihi, Karadeniz Bölgesi'nin genel tarihsel süreçleri ile paralellik göstermektedir. Bölgedeki yerleşimin geçmişi, antik dönemlere kadar uzanmaktadır. Kaynaklarda ilçenin eski adının "Zalikos" veya "Zalikus" olduğu belirtilmektedir.
Bölge, tarihsel süreç içerisinde Hititler, Paflagonyalılar gibi çeşitli medeniyetlerin etki alanında kalmıştır. Antik Çağ'da Pers hakimiyeti, ardından Makedonya Krallığı ve sonrasında Pontus Krallığı'nın egemenliği altına girmiştir. Roma İmparatorluğu'nun bölgeyi ele geçirmesiyle birlikte Alaçam ve çevresi Roma toprağı olmuş, imparatorluğun bölünmesiyle Bizans İmparatorluğu sınırları içinde yer almıştır.
Anadolu'nun Türkleşme sürecinde, 1071 Malazgirt Savaşı sonrasında Türk akınları Karadeniz kıyılarına ulaşmıştır. Bölge, Selçuklu Devleti'nin ve ardından kurulan Canik Beylikleri'nin hakimiyet alanına dahil olmuştur. Osmanlı İmparatorluğu döneminde ise Alaçam, Canik Sancağı'na bağlı bir yerleşim yeri olarak kaydedilmiştir.
İlçenin "Alaçam" adını almasıyla ilgili farklı rivayetler bulunmaktadır; bunlardan biri bölgedeki büyük bir çam ağacıyla ilgiliyken, bir diğeri ise Oğuzların Alayuntlu boyuna bağlı bir oymakla ilişkilendirilmektedir. Osmanlı idari yapısında uzun süre Bafra kazasına bağlı bir köy veya nahiye statüsünde kalmıştır.
19. yüzyıl başlarında, Balkan Savaşları ve Birinci Dünya Savaşı sonrasında bölge, nüfus hareketlerine sahne olmuştur. Özellikle 1923 yılında Türkiye ile Yunanistan arasında imzalanan Nüfus Mübadelesi Anlaşması uyarınca, Yunanistan'dan gelen mübadillerin bir kısmı Alaçam'a yerleştirilmiştir. Bu durum, ilçenin demografik yapısında değişikliklere yol açmıştır. Cumhuriyet döneminde yapılan idari düzenlemeler sonucunda Alaçam, 1 Haziran 1944 tarihinde Bafra'dan ayrılarak ilçe statüsü kazanmıştır. Bu tarihten itibaren Samsun iline bağlı bir ilçe olarak idari varlığını sürdürmektedir.
Coğrafya ve İklim
Samsun ilinin bir ilçesi olan Alaçam, Orta Karadeniz Bölümü'nde, il merkezinin yaklaşık 78 kilometre batısında konumlanmıştır. İlçenin kuzeyinde Karadeniz, doğusunda Bafra ilçesi, batısında Yakakent ilçesi ve güneyinde ise Sinop iline bağlı Durağan ilçesi ile Vezirköprü ilçesi yer alır. İlçenin toplam yüzölçümü 632 kilometrekare olarak kaydedilmiştir.
Alaçam'ın arazi yapısı, kuzeydeki Karadeniz kıyısından güneye doğru farklılık gösterir. Kıyı kesimi genellikle düz veya hafif engebeli bir yapıya sahiptir ve bu alan Alaçam Ovası'nı oluşturur. İlçenin doğu bölümü, Türkiye'nin önemli sulak alanlarından biri olan Kızılırmak Deltası'nın batı kısmını içerir. Bu delta alanı, alüvyal topraklardan meydana gelmiştir. Kıyıdan güneye doğru ilerledikçe arazi yükselir ve engebeli bir hal alır. Bu güney kesimler, Canik Dağları'nın batı uzantılarından biri olan Nebiyan Dağı'nın eteklerini ve yamaçlarını kapsar. İlçenin ortalama rakımı ve en yüksek noktasına ilişkin spesifik veriler kaynaklarda belirtilmemiştir, ancak genel olarak güneye doğru bir yükselti artışı gözlemlenir.
Hidrografik olarak ilçe, kuzeyden Karadeniz ile çevrilidir ve belirli bir sahil şeridine sahiptir. İlçenin en önemli akarsuyu, doğu sınırını oluşturan Kızılırmak'tır. Kızılırmak, taşıdığı alüvyonlarla delta ovasının oluşumunda rol oynamıştır. Alaçam ilçe merkezi ise bu deltada yer almaz, ancak ilçe sınırları deltanın batı kanadını içine alır. İlçe sınırları içinden geçen başka dereler ve çaylar da bulunmaktadır; bu akarsular genellikle güneydeki dağlık alanlardan doğarak Karadeniz'e veya Kızılırmak'a dökülür.
İlçenin bitki örtüsü, coğrafi yapıya bağlı olarak çeşitlilik gösterir. Kıyı ve ova kesimlerinde tarım alanları yaygındır. Kızılırmak Deltası'nın ilçe sınırları içinde kalan bölümü, kendine özgü sulak alan bitki örtüsüne ve ekosistemine sahiptir. Güneydeki dağlık ve engebeli arazilerde ise ormanlık alanlar bulunmaktadır. Bu ormanlar, bölgenin doğal bitki örtüsünün bir parçasını oluşturur.
Alaçam ilçesinde Karadeniz iklimi özellikleri görülür. İklim, kıyı konumu nedeniyle genellikle ılımandır. Yazlar sıcak, kışlar ise ılık geçer. Bölge, yıl boyunca yağış almaktadır ve en fazla yağış genellikle sonbahar ve kış aylarında kaydedilir. Nem oranı, Karadeniz kıyısındaki diğer yerleşimler gibi genellikle yüksektir. Bu iklim koşulları, bölgenin bitki örtüsünü ve tarımsal faaliyetlerini etkileyen temel faktörlerden biridir.
Geyikkoşan Deniz Sahili. (T.C. Alaçam Kaymakamlığı)
Nüfus ve Demografi
2024 yılı itibarıyla ilçenin toplam nüfusu 24 686 kişidir; bu nüfusun 12 352’sini erkek, 12 334’ünü kadın nüfus oluşturmaktadır. Cinsiyet oranı bakımından erkekler %50,04, kadınlar %49,96 oranında temsil edilir. Bu neredeyse eşit dağılım, bölgedeki göç hareketleri ve geçim kaynaklarına bağlı iş gücünün cinsiyetler arası göreli dengeli paylaşımını gösterir. İlçede tarım, balıkçılık ve hayvancılık, demografik yapının biçimlenmesinde rol oynayan temel ekonomik aktiviteler olarak öne çıkar.
Yıllara göre nüfus verileri, 2007–2024 arasında belirgin dalgalanmalar sergilemektedir. 2007’de 31 669 ile kaydedilen en yüksek değer, sonraki yıllarda sürekli bir düşüş eğilimine girmiş; 2015’e kadar gerileyen nüfus, 2016–2018 döneminde kısmen toparlanmış, 2019–2021 arasında 24–25 bin arasında dalgalanmış ve 2024’te yeniden 24 686 düzeyine inmiştir. Bu iniş çıkışlar, kırsal yerleşimlerin tipik demografik örüntüsü olarak değerlendirilebilir; zira mevsimlik tarımsal faaliyetlerin yoğun olduğu dönemlerde işgücüne katılım artmakta, kış aylarında ise büyük şehir merkezlerine göç eğilimi canlanmaktadır.
Yaş gruplarına dair ayrıntılı veriler bulunmasa da, tarıma dayalı ekonomik yapının genç ve orta yaş nüfusun geçici göç hareketlerini tetiklediği, yaşlı nüfus oranının kış mevsiminde kırsalda önemli bir oranda kaldığı söylenebilir. Kadın nüfusunun tarım ve hayvancılıkta etkin şekilde yer alması, geleneksel toplumsal cinsiyet rollerinden farklı bir görünüm sunarken, aile işletmeciliği kapsamında ev içi emek – ekonomik üretim dengesi, cinsiyetler arası demografi dağılımını yakından etkilemektedir.
Ekonomi
Alaçam ilçesinin ekonomik yapısı, coğrafi konumu ve sahip olduğu doğal kaynaklar çerçevesinde şekillenmektedir. İlçe ekonomisinin temelini tarım ve hayvancılık oluşturmaktadır. Karadeniz kıyısında yer alması ve Kızılırmak Deltası'nın bir bölümünü sınırları içinde barındırması, tarımsal faaliyetler ve balıkçılık için uygun koşullar sağlamaktadır.
Tarım sektörü, ilçe ekonomisinde belirgin bir yer tutar. Özellikle Kızılırmak Deltası'nın alüvyal toprakları üzerinde tarımsal üretim yapılmaktadır. Başlıca yetiştirilen ürünler arasında çeltik, buğday, mısır ve çeşitli sebzeler bulunmaktadır. Geçmişte tütün tarımı da ilçenin tarımsal faaliyetleri arasında yer almıştır. Mevcut tarım arazilerinde bu ürünlerin ekimi gerçekleştirilmektedir.
Hayvancılık, tarımla birlikte yürütülen bir diğer ekonomik faaliyettir. İlçede büyükbaş ve küçükbaş hayvan yetiştiriciliği yapılmaktadır. Bölgedeki mera alanları ve tarımsal üretimden elde edilen yan ürünler, hayvan beslenmesinde kullanılmaktadır. Hayvancılık faaliyetleri, et ve süt ürünleri teminine yöneliktir.
İlçenin Karadeniz kıyısında bulunması, balıkçılığın bir ekonomik faaliyet olarak sürdürülmesine olanak tanır. Kıyı balıkçılığı yöntemleriyle çeşitli deniz ürünleri avcılığı yapılmaktadır. Yakalanan balıklar, yerel tüketimde veya ticarette değerlendirilmektedir.
Orman varlığı da ilçenin doğal kaynakları arasındadır ve buna bağlı olarak ormancılık faaliyetleri yürütülmektedir. İlçe sınırları içerisindeki ormanlık alanlar, odun üretimi ve diğer orman ürünleri açısından bir kaynak teşkil etmektedir. Sanayi faaliyetleri ilçede sınırlı düzeydedir ve genellikle tarımsal ürünlerin işlenmesine yönelik küçük ölçekli tesisleri içerebilir. Hizmet sektörü ise ilçe merkezinde ve yerleşim alanlarında yoğunlaşan ticari işletmeler, ulaşım hizmetleri ve diğer kamu ve özel sektör hizmetlerinden oluşmaktadır. İlçenin turizmle ilişkili tesisleri ve hizmetleri de bu sektör kapsamında değerlendirilebilir. Genel olarak Alaçam ekonomisi, tarım, hayvancılık, balıkçılık ve ormancılık gibi doğal kaynaklara dayalı sektörlerin ağırlıkta olduğu bir yapı göstermektedir.
Kültürel Ögeler
Samsun iline bağlı Alaçam ilçesi, Karadeniz kıyısında yer almakta olup, çeşitli kültürel unsurlara, doğal alanlara ve yerel bir mutfağa sahiptir. İlçenin coğrafi konumu, özellikle Kızılırmak Deltası Sulak Alanı ve Kuş Cenneti'nin bir bölümünü içermesiyle tanımlanır. Bu alan, barındırdığı kuş türleri ile bilinmektedir. İlçenin turizm ve kültür envanterini bu doğal alanlar, bazı tarihi yapılar ve gastronomik ögeler oluşturur.
Doğal alanlar açısından, Kızılırmak Deltası Kuş Cenneti'nin ilçe sınırları içerisindeki varlığı öne çıkar. Delta, su kuşları başta olmak üzere çeşitli kuş türleri için bir yaşam alanı sağlamaktadır. İlçenin Karadeniz kıyısında Geyikkoşan mevkii bulunmaktadır. Bu sahil şeridi belirli bir uzunluğa ve kum özelliklerine sahiptir. Geyikkoşan sahilinde, yaz aylarında kullanıma yönelik bazı tesisler (duş, kabin gibi) yer alabilir. Sahil bölgesine yakın konumda ayrıca Geyikkoşan Mesire Yeri bulunur; bu alan ağaçlık bir yapıya sahip olup piknik ve dinlenme amaçlı düzenlemeler içerebilir.
Kültürel miras bağlamında Alaçam'da farklı dönemlere ait yapılar ve eserler bulunmaktadır. İlçe merkezinde yer alan Alaçam Mübadele Müzesi, 1923 Türkiye-Yunanistan nüfus mübadelesi temasını işleyen bir müzedir. Müzede, mübadele sürecine ilişkin objeler, belgeler ve görseller sergilenmektedir. İlçede ayrıca tarihi camiler bulunmaktadır; örneğin Şadi Bey Camii ve Yakup Ağa Camii gibi yapılar belirli mimari özellikler gösterir ve geçmiş dönemlere tarihlendirilir. Tarihi çeşmeler ve sivil mimari örnekleri de ilçe merkezinde ve çevresinde görülebilen kültürel varlıklar arasındadır. Sivritepe Tümülüsü gibi arkeolojik alanlar da ilçenin tarihi katmanlarına işaret etmektedir. Belirli dönemlerde Hıdrellez gibi geleneksel kutlamaların yapıldığına dair bilgiler de mevcuttur.
Alaçam mutfağı, Karadeniz bölgesinin genel gastronomik özelliklerini yansıtan ve yerel malzemelerin kullanıldığı yemeklerden oluşur. İlçe mutfağına ait bazı yemekler arasında Köle Hamuru, bir tür hamur işi olan Katık Böreği, Kaşık Çıkartması (Cızlama) olarak da bilinen bir çeşit krep veya akıtma, pırasa kullanılarak hazırlanan Pırasa Kayganası, Yazı Pancarı olarak adlandırılan yerel bir otla yapılan Yazı Pancarı Yemeği, buğday ve et bazlı Keşkek ve Kuru Yufka sayılabilir. Bu yemekler, Alaçam'ın yerel gastronomik kimliğini oluşturan bileşenlerdir.
