Bergama parşömeni, ya da diğer adıyla Bergama kâğıdı, yalnızca kireç solüsyonu kullanılarak inceltilmiş hayvan derisinden üretilen, üzerine yazı yazılabilen dayanıklı bir yazı malzemesidir. Kökeni MÖ II. yüzyıla, Pergamon Krallığı’na uzanan bu malzeme, papirüs ihracının yasaklanması üzerine Krates ve İrodikos adlı kütüphaneciler tarafından oğlak derisinden geliştirilmiştir. Geleneksel üretimi kimyasal madde kullanılmadan, yıkanan ve kireç solüsyonunda bekletilen derilerin et ve yağlarından arındırılması, lunellum bıçağıyla inceltilmesi ve ponza taşıyla perdahlanması süreçlerini içerir. 

Tarihçe

Bergama parşömeninin kökeni, MÖ 2. yüzyıla kadar uzanır. “Membrana Pergamena (Bergama Derisi)” ve “Charta Pergamena (Bergama Kâğıdı)” isimleriyle de bilinen bu malzeme, Pergamon Krallığı döneminde ortaya çıkmıştır. Bergama’da hüküm süren Attalos Hanedanlarından Kral II. Eumenes döneminde, bilim ve sanat alanında kaydedilen gelişmeler çerçevesinde, Pergamon Kütüphanesi ile Mısır’daki İskenderiye Kütüphanesi arasında önemli bir rekabet başlamıştır. Bu rekabet sonucunda Mısır Krallığı, papirüs bitkisinden üretilen kâğıdın Bergama’ya ihracını yasaklamıştır. Bu yasak, Bergama’da yeni bir yazı malzemesi arayışına neden olmuş, Krates ve İrodikos isimli kütüphaneciler oğlak derisini incelterek parşömeni geliştirmişlerdir. Böylece Pergamon Kütüphanesi, edebiyat ve sanat eserlerini parşömen üzerine aktaran ve saklayan önemli bir kültür merkezi hâline gelmiştir. Orta Çağ boyunca farklı bölgelerde, temel olarak tabakhanelerde üretilen parşömen, özellikle dayanıklılığı nedeniyle yaygın biçimde kullanılmıştır. Kutsal metinler ve önemli yazılı belgeler sıklıkla parşömen üzerine kaydedilmiş veya aktarılmıştır.

Üretim Metodu

Bergama parşömeninin üretimi, antik dönemden günümüze kadar esasen değişmeden kalmış yerel bir yöntemle gerçekleştirilmektedir. Üretim sürecinde hiçbir kimyasal madde kullanılmaz; yalnızca kireç solüsyonu ile işlem yapılır. Geleneksel yöntemlerle tuzlanmış hayvan derisinin parşömen hâline gelmesi yaklaşık bir ay sürer.

Üretimde çoğunlukla oğlak ve koyun derileri tercih edilmekle birlikte, diğer hayvan derileri de kullanılabilmektedir. Üretim basamakları şu şekilde özetlenebilir:

1. Temizleme: Önceden tuzlanmış deriler, kirlerinden arındırılmak amacıyla su ile yıkanır. Deri, temiz su akana dek yıkanır ve bir gün süreyle suda bekletilir.
2. Kireç Solüsyonunda Bekletme: Temizlenmiş deri, yaklaşık bir hafta boyunca yoğun kıvamlı sönmüş kireç solüsyonuna konur. Solüsyonun yoğunluğu göz kararı belirlenir ve bu işlem ustalık gerektirir. Kireç, derinin katmanlarına nüfuz ederek tüylerin deriden ayrılmasını sağlar.
3. Etleme İşlemi: Tüylerinden arındırılan deri, yarım silindir biçimindeki ahşap kiriş (kavalete) veya etleme sehpasında, yine kavalete olarak adlandırılan yay biçimindeki bıçakla işlenir. Bu işlemle deri, et ve yağ dokusundan arındırılır.
4. Dinlendirme: Et ve yağlarından arındırılan deri, daha düşük yoğunluktaki kireç havuzuna alınır. Bu aşama, derinin katmanlarının birbirinden ayrılmasını kolaylaştırmak amacıyla yapılır. Dinlendirme süresi, mevsime bağlı olarak bir hafta ile on gün arasında değişir.
5. Durulama: Deri, liflerindeki kireci gidermek için temiz su ile yıkanır.
6. Gergi ve İnce İşlem: Kireç kalıntılarından temizlenmiş deri, büyük gergi tahtalarına gerilir. Ardından, yarım daire şeklindeki lunellum adı verilen bıçakla kazınarak inceltilir. Lunellum, antik dönemden bu yana parşömen üretiminde kullanılan bir alettir.
7. Perdahlama: Tıraşlama işlemi sonrasında deri, ponza taşı ile perdahlanır. Bu işlem, derinin yüzeyinde kalan yağı temizlemek amacıyla yapılır.
8. Kuruma: Çerçeveye gerilmiş deri kurumaya bırakılır. Kuruyan deri, artık kâğıt formunu alır ve kullanıma hazır hâle gelir.

Son ürün, istenilen ölçülerde kesilebilmekte ve sayfalar hâline getirilerek çeşitli amaçlarla kullanılabilmektedir. Deriden elde edilen kâğıt, üst üste konulup ortasından veya kenarlarından birleştirilerek kitap ya da belge şeklinde hazırlanabilmektedir.

Coğrafi Sınır ve Ün Bağı

Bergama parşömeni / Bergama kâğıdının üretimi, antik dönemden beri süregelen yerel ustalık ve teknik birikim gerektirmektedir. Bu nedenle ürün ile coğrafi sınır arasında ün bağı mevcuttur. Tüm üretim aşamaları, İzmir ili Bergama ilçesi sınırları içinde gerçekleştirilmek zorundadır.

Kullanım Biçimi ve İşaretleme

Ürünün kendisi veya ambalajı üzerinde “Bergama Parşömeni / Bergama Kâğıdı” ibaresi ile mahreç işareti amblemi bulunur. Eğer ürünün kendisi veya ambalajı üzerinde bu kullanım mümkün değilse, söz konusu ibareler ve amblem, üretim yapılan işletmede kolayca görülebilecek bir şekilde bulundurulmalıdır.

Denetim ve Kontrol

Bergama parşömeni / Bergama kâğıdı üretimi ve coğrafi işaret kullanımı, Bergama Ticaret Odasının koordinasyonunda yürütülen denetimlerle kontrol altına alınmaktadır. Denetim mercii; Bergama Ticaret Odası, Bergama Belediyesi ve Bergama Halk Eğitim Merkezi’nden birer temsilciden oluşan üç kişilik bir ekipten meydana gelir. Denetimler yılda bir kez düzenli olarak yapılmakta, ayrıca ihtiyaç hâlinde veya şikâyet üzerine de gerçekleştirilebilmektedir.

Denetimler kapsamında:

• Üretimde kullanılacak derilerin ve diğer malzemelerin uygunluğu,
• Üretim metoduna uyum,
• Coğrafi işaret ve mahreç işareti ambleminin kullanım şekli

incelenir. Denetim sürecinde kamu kurumlarından, özel kuruluşlardan veya bu alanlarda görevli uzman kişilerden destek alınabilmekte ya da hizmet satın alınabilmektedir. Bergama Ticaret Odası, coğrafi işaretin korunmasıyla ilgili hukuki süreçleri yürütmekle yükümlüdür.