Kazaziye, tel örücülüğüne dayanan, geleneksel bir Türk el sanatıdır. Günümüzde genellikle Trabzon yöresinde icra edilen bu sanat, 0,08–0,18 mm inceliğindeki gümüş ya da altın tellerin, naylon veya ibrişim iplik üzerine sarılmasıyla elde edilen özel tellerin, çeşitli düğüm ve örme teknikleriyle işlenmesiyle yapılır. Bu teknikle oluşturulan ürünler; kolye, bileklik, yüzük, küpe, tespih kamçısı gibi takı ve süs eşyalarıdır.
Kazaziye sanatında kullanılan temel teknikler arasında balıksırtı, sürgü, top örgü ve ajur yer alır. Balıksırtı, zincir görünümünde bir örgü tekniğidir; sürgü ise iki parçayı birleştirmede kullanılır. Top örgü, boncuk ya da benzeri objeler üzerine yapılan örme biçimidir. Ajur, diğer teknikleri birleştirme işlevi görürken aynı zamanda takının hareketli yapısını da sağlar.
Kazaziye Örgüler (AA)
Tarihsel Süreç
Kazaziye sanatının kökeni kesin olarak belirlenememiştir. Ancak bilimsel veriler ve sözlü tarih derlemeleri, sanatın geçmişinin Antik Çağlara, hatta Lidyalılar dönemine kadar uzanabileceğini göstermektedir. Lidya Kralı Karun’a ait olduğu düşünülen hazinelerde kazaziye örneklerine benzer işçilikler olduğu belirtilmiştir. Bu bağlamda kazaziye, altın ve gümüşün ilk süs eşyası olarak kullanıldığı dönemlerle ilişkili gösterilir.
Osmanlı döneminde kazazlık, Trabzon başta olmak üzere Erzincan, Sivas, Van gibi şehirlerde yaygın bir meslek dalıydı. Evliya Çelebi, Trabzon’un kuyumcularını övgüyle anarak, kuyumculuk sanatında Trabzon'un ustalığını vurgulamıştır. Osmanlı saray atölyelerinde çalışan birçok kazaz ustasının, bu şehirlerde yetiştiği bilinmektedir.
Kazaz sanatının Trabzon’a, Kafkasya ve Dağıstan’dan göç eden Türkler aracılığıyla geldiği, yörede yapılan etnografik araştırmalarla ortaya konmuştur. Bununla birlikte bazı kaynaklar kazaziyenin Rum ustalar aracılığıyla da bölgede yaygınlaştığını belirtmektedir.
Yapım Süreci ve Malzemeler
Kazaziye sanatının temelini, ince gümüş ya da altın tellerin naylon ya da ibrişim iplik üzerine sarılması ile elde edilen tel-ipi oluşturur. Bu malzeme, örgü işlemlerinde iğne, tığ ve çeşitli aletlerle şekillendirilerek takı haline getirilir. Yapım süreci birkaç aşamada gerçekleşir ve her aşamada dikkatli bir el işçiliği gerektirir.
Telin Hazırlanması
Kazaziye üretiminin ilk adımı telin hazırlanmasıdır. Kullanılan teller genellikle 0,08 ila 0,18 mikron kalınlığında saf gümüş veya altındandır. Bu teller, çıkrık adı verilen geleneksel bir araç yardımıyla naylon veya ibrişim iplik üzerine burularak sarılır. Bu işlem sonucunda, iğneyle örülebilecek kadar esnek ama bir o kadar da dayanıklı olan burmalı tel-ipi elde edilir.
Telin hazırlanma aşamasında kullanılan çıkrığın uzunluğu genellikle 120 cm'dir. Telin düzgün ve gergin bir şekilde sarılabilmesi için iplik çıkrığa sabitlenir ve üzerine tel düzgün bir spiral formda sarılır. Naylon ipliğin kalınlığı (tek kat, çift kat, üç kat gibi) örgünün hacmini ve formunu doğrudan etkiler.
Örgü Tekniklerinin Uygulanması
Kazaziye sanatında tel-ipi hazırlandıktan sonra örgü işlemleri başlar. Bu aşamada kullanılan teknikler şunlardır:
- Balıksırtı: Zincir görünümlü bir örgü olup, genellikle kolye ve bilekliklerde ana formu oluşturur.
- Sürgü (kısa ve uzun): Takının iki bölümünü birleştirmede veya geçişlerde estetik bitişlerde kullanılır.
- Top Örgü: Boncuk ya da ahşap bir gövde üzerine örgü yapılmasıyla şekillenen, genellikle tespih püsküllerinde kullanılan formdur.
- Ajur: Açık örgü formuyla geçiş alanlarında ya da hareketli bölümlerde kullanılır. Ajur, elde veya çıkrıkla hazırlanmış tellerle yapılabilir.
Örgü işlemi sırasında tığ, çorap şişi, kazaz iğnesi, çekiç, makas, kargaburnu gibi küçük el aletlerinden yararlanılır. Örgü boyunca telin şekli bozulmamalı ve kıvrımlar arasında düzgün geçişler sağlanmalıdır.
Balıksırtı Örgü Modeli (Yapay Zeka Tarafından Oluşturulmuştur)
Şekillendirme ve Montaj
Hazırlanan örgü parçaları genellikle kolye, bileklik, yüzük, tespih ucu gibi farklı parçalarda kullanılır. Bu parçalar, kompozisyona göre birleştirilir ve gerekiyorsa yapıştırıcı ya da balmumu ile sabitlenir. Örneğin top örgü boncukların sabitlenmesi veya sürgü ile iki parçanın bağlanması işlemlerinde bu malzemeler kullanılır.
Ayrıca ürünün tamamlanmasının ardından, tel uçları kesilir ve bağlantı yerleri düzgünce işlenerek ürün son hâline getirilir. Fazla iplik parçaları çakmak yardımıyla temizlenir. Takıya estetik bir bütünlük kazandırmak için ajur ve sürgü gibi tekniklerle destekleyici detaylar eklenebilir.
Kullanılan Başlıca Malzemeler ve Aletler
- Tel: 0,08–0,18 mm kalınlığında saf gümüş veya altın tel.
- İplik: Naylon ya da ibrişim, genellikle çıkrıkta sarım için kullanılır.
- Çıkrık: Telin ipliğe sarılması için kullanılan döner düzenek.
- Bal mumu: İpliği sertleştirerek kaymayı önler, aynı zamanda yapıştırıcı olarak kullanılır.
- Kazaz iğnesi: Tel-ipi örgü işlemlerinde ve birleştirmede kullanılır.
- Tığ ve çorap şişi: Örgü işlemlerinin temel el aletleridir.
- Plastik/tahta boncuk: Top örgü işlemlerinde iç gövde olarak kullanılır.
- Kargaburnu: Telin sıkıştığı durumlarda müdahale için kullanılır.
- Tutkal ve daksil: Parçaları sabitlemede yardımcı malzeme olarak kullanılır.
- Çakmak: Naylon ipliğin fazlalıklarının yakılarak temizlenmesinde kullanılır.
Kazaziye Yapımında Kullanılan Bazı El Aletleri (AA)
Bilimsel Değerlendirme
Kazaziye sanatı, hem tarihsel kökenleri hem de teknik çeşitliliğiyle Anadolu el sanatları içinde özgün bir yere sahiptir. Mikron düzeyinde işlenmiş metal tellerin el aletleriyle şekillendirilmesi, bu sanatın ince işçilik ve sabır gerektiren doğasını yansıtır. Sanat tarihçileri tarafından kazaziye, özellikle süsleme sanatları ve zanaat tarihi bakımından önem arz eden bir araştırma alanı olarak değerlendirilmektedir.
Kazaziye sanatı, 2017 yılında “Trabzon Kazaziyesi” adıyla coğrafi işaret tescili almış ve böylece kültürel miras olarak koruma altına alınmıştır.
Kazaziye ile Çarpana Dokumanın İlişkisi
Kazaziye örücülüğünde kullanılan teknikler, örgü mantığı açısından geleneksel dokuma yöntemleriyle benzerlik gösterir. Özellikle çarpana dokuma gibi kartlı dokuma teknikleriyle kazaziye arasında yapısal paralellikler bulunmaktadır. Her iki teknikte de örgü elemanlarının dönüş yönü, gerginlik ve doku yüzeyinin tasarımı temel belirleyicilerdir. Bu bağlamda çarpana dokuma tekniğinin kuyumculuk alanına uyarlanması, kazaziye gibi sanatların teknik gelişiminde örnek teşkil etmektedir.
Çarpana Dokuma Tekniği (Akademik Kaynak)
