Bursa İpeği / Bursa İpek İpliği, Türkiye’nin Bursa iline özgü, ipekböceği kozasından elde edilen ve coğrafi işaretle koruma altına alınmış bir tekstil hammaddesidir. Bursa’nın mineral açısından zengin toprakları ve ılıman, nemli ikliminde yetişen dut ağaçlarının yapraklarıyla beslenen ipekböceklerinden elde edilen bu iplik, yüzyıllardır bölgenin dokuma ve tekstil geleneğinin temel unsurlarından biridir. Bursa İpeği, belirli kalite ve üretim süreçlerine bağlı olarak yetiştirilen ipekböceklerinin kozalarının işlenmesiyle ortaya çıkar; beyazlığı, parlaklığı ve çekilebilirlik özellikleriyle ayırt edilir. Bursa ili sınırları içinde gerçekleşen besleme ve koza örme aşamaları bu ürünün coğrafi karakterini belirlerken, iplik çekimi işlemi coğrafi sınır dışında da yapılabilir.
Bursa İpeği / Bursa İpek İpliği (Türk Patent)
Tarihçe
Bursa İpeği / Bursa İpek İpliği, tarihsel olarak Bursa ilinde ipekböceği tohumu ve kozası üretimiyle bağlantılı bir üründür. Yüzyıllar boyunca Bursa, ipek kumaş ve kadifenin el tezgâhlarında dokunduğu, ticaretinin yapıldığı bir merkez olmuştur. İpekböceği beslenerek koza elde edildiğini gösteren en eski kayıt, 1587 yılına ait bir dut bahçesi satış belgesidir. Bursa’nın ipek ticaretindeki merkezi konumu, XIV. yüzyılın ikinci yarısından itibaren gelişmeye başlamış ve XV. yüzyılda yerleşmiştir. Evliya Çelebi’nin seyahat notlarında Bursa ipekli dokumaları arasında özellikle kadifeler öne çıkar. XVI. yüzyılda Bursa dokuması, yalnızca Osmanlı coğrafyasında değil, Floransa, Venedik, Ceneviz gibi Avrupa kentlerinde ve İran ile Çin gibi uzak bölgelerde de ticari değere sahipti. Osmanlı döneminde bu kumaşlara “Bursa Kumaşı” denmesi yaygın bir uygulamaydı.
Bursa İpeği / Bursa İpek İpliği (Bursa Büyükşehir Belediyesi)
XVI. yüzyılda Osmanlı-İran savaşları, İran’dan yapılan ipek kozası ticaretini zayıflatınca Bursa’daki yerel koza üretimi artış göstermeye başladı. XVII. yüzyılın ortalarına gelindiğinde Bursa’da mancınıkçı (ham ipek üreten) esnafı ortaya çıkmış, yüzyılın sonlarına doğru ise kadın çalışanların ağırlıkta olduğu birçok mancınık atölyesi açılmıştı. Kozacılığın yaygınlaşması, Avrupa’ya ham ipek ihracatını artırmış ve Osmanlı topraklarının hammadde kaynağı konumunu pekiştirmiştir. Bursa’da ipekçilik uzun süreli bir istihdam alanı sağlamış, İpeker gibi aileler tarafından fabrikalar kurulmuş ve Gemlik Limanı üzerinden ürünler çeşitli şehirlere gönderilmiştir. Kozahan ve İpekhan gibi yapılar uzun yıllar boyunca ticaret ve alışveriş alanı olarak işlev görmüştür.
Bursa’daki koza ve iplik üretiminin gelişmesinde dut ağaçlarının yeri önemlidir. Bursa, jeolojik özellikleri ve zengin yeraltı su kaynakları nedeniyle bu ağaçların yetişmesi için uygun koşullara sahiptir; bu durum, ağaçların yaşlanmaya bağlı sertleşme hızını azaltmaktadır. Bursa İpeği / Bursa İpek İpliği, Bursa’da yetişen dut yapraklarıyla beslenen ipekböceği tohumlarının koza örmesi ve bu kozaların çeşitli işlemlerden geçirilerek iplik hâline getirilmesiyle üretilir.
Bursa İpeği / Bursa İpek İpliği (gotobursa)
Coğrafi Özellikler ve Etkileri
Bursa İpeği / Bursa İpek İpliği’nin niteliğini belirleyen en önemli unsur, Bursa’nın coğrafi yapısıdır. Uludağ eteklerinde, mineral açısından zengin volkanik topraklarda yetişen dut ağaçlarının yaprakları, ipekböceklerinin beslenmesinde kullanılır. Bu ağaçların kartlaşması (yaşlanmaya bağlı sertleşme) yavaş ve az olduğundan, elde edilen kozaların kalitesi yüksek olur. Bursa’nın ılıman ve nemli iklimi, ipekböceklerinin gelişiminde ve koza kalitesinde belirleyici rol oynar.
Tohum (İpek Böceği Yumurtası) Özellikleri
İpekböceklerinden elde edilen kozaların verim ve kalitesi, beslenme sürecine alınan tohumların (yumurtaların) niteliklerine bağlıdır. Bursa İpeği / Bursa İpek İpliği üretiminde genellikle uzak doğudan ithal edilen melez ipekböceği (polihibrit) tohumları kullanılmaktadır. Bu tohumlar, Japonya’da yaygınlaşan ve Avrupa ile Çin türlerinin birleşiminden oluşan bir hibrittir. İthal edilen tohumların türü zaman içinde değişebilir; ayrıca hastalıklara dayanıklı yeni türler geliştirildiğinde, bu türler de üretimde yer bulabilir. Bursa İpeği / Bursa İpek İpliği’nin belirleyici farkı, kullanılan tohumlardan çıkan tırtılların beslenme ve koza örme süreçlerinden kaynaklanır. Bu aşamalarda Bursa bölgesinde yetişen dut ağaçlarının rolü önem taşır. İpekböcekleri bu dut yapraklarıyla beslendikten sonra koza üretir.
Bursa İpeği / Bursa İpek İpliği (Bursa Büyükşehir Belediyesi)
Koza Özellikleri
İpekböceği, pul kanatlılar sınıfında yer alan Bombycidae familyasının Bombyx mori türüne ait, yumurta, tırtıl, krizalit ve kelebek evrelerinden geçen evcilleştirilmiş bir böcek türüdür. Yumurtadan çıkan tırtıl, yaklaşık 25-30 gün süren gelişim sürecinde beş yaş ve dört uyku dönemi geçirir ve bu süreçte büyük miktarda dut yaprağı ile beslenir. Bursa’da yetişen dut ağaçlarının yaprakları ile beslenen tırtıllar, yeterli beslenmenin ve deri değiştirme evrelerinin ardından ağızlarından salgıladıkları maddeyle koza örmeye başlar. Koza örme işlemi genellikle 2 ila 4 gün sürer ve bu dönemin sonunda iplik oluşumu tamamlanır.
İpekböceği yumurtaları, bir yıl süreyle kışlıklarda saklandıktan sonra uygun çevresel koşullarda larvaların çıkmasıyla (inficar) gelişim başlar. İnficar süreci, larvaların gelişimi ve sonuçta elde edilecek koza verimi ile kalitesini etkileyen önemli bir aşamadır. Yumurtaların inficarından askıya alınmasına kadar geçen yaklaşık 25-30 günlük süreç, ipekböceği larvalarının beslenme ve bakım dönemini oluşturur.
Kozaların kalitesi, içerdikleri ipek miktarı, ipliğin çekilebilirliği ve genel özellikleri, Bursa’nın iklim koşulları ile yakından ilişkilidir. Beslenme ve bakım çalışmaları özellikle ilkbahar ve sonbahar aylarında, ılıman ve nemli hava koşullarında yürütülür. Bu süreçte besleme yapılan alanın dezenfekte edilmesi, hastalık riskini azaltma açısından önem taşır. Ayrıca ipekböceklerinin temiz hava gereksinimi dikkate alınmalı ve kapalı, havasız ortamlardan kaçınılmalıdır. Beslenme sırasında sıcaklık ve nemin sabit tutulması gerekir; ideal koşullar yaklaşık 23-26°C sıcaklık ve %70-75 nemdir. Bursa’nın doğal iklim yapısı bu ortamı sağlar. Bu koşullar altında yetiştirilen kozaların iplikleri genellikle beyaz renkli ve parlaktır.
Beslenme sürecini tamamlayan ipekböcekleri, koza örmek üzere askılara alınır. Askılar çoğunlukla hardal, katırkuyruğu, meşe dalı, pırnal ve karaçalı gibi tek yıllık bitkilerden hazırlanır ve kullanıldıktan sonra imha edilir. Bunun yanında, uzun ömürlü olmaları, kolay dezenfekte edilebilmeleri, işçilik avantajı ve kozalarda ipek oranını artırıp çift koza oranını azaltmaları nedeniyle plastik askılar da kullanılabilir.
Üretim Süreci
Bursa İpek İpliği üretimi belirli aşamalardan oluşur: ipekböceği tohumlarının temin edilmesi, bu tohumların beslenmesi, askıya alınması, koza örme süreci ve son olarak iplik çekimi. Üretim, ithal edilen tohumların Bursa’daki dut ağaçlarının yaprakları ile beslenmesiyle başlar. Beslenme ve askıya alma süreçlerinden sonra ipekböcekleri koza örmeye başlar. Askıya alındıktan yaklaşık 8-10 gün sonra kozalar toplanır. Bu aşamada askıda bulunan zayıf ve lekeli kozalar önce ayıklanır, böylece sağlam kozaların zarar görmesi engellenir. Toplanan kozaların üst kısmında yer alan ve “koza pamuğu” olarak adlandırılan iplikçikler temizlenir.
Koza örme işlemi tamamlandıktan sonra ipekböceği, koza içinde larva hâlinden krizalit aşamasına geçer. Bu aşama sıcaklığa bağlı olarak 6 ila 10 gün sürer. İpek ipliği üretiminde, krizalit kelebeğe dönüşmeden önce “koza boğma” adı verilen işlemle durdurulur. Sonrasında koza kurutulur ve iplik çekimi süreci başlar. İpekböceğinin ördüğü iplik ham ipek niteliğinde olup doğrudan kullanılmaz; bu nedenle çekim işlemiyle iplik formuna getirilir.
Bursa İpeği / Bursa İpek İpliği (Bursa Büyükşehir Belediyesi)
İplik çekiminde, belirli sayıdaki kozadan elde edilen ipek telleri birleştirilip sarılarak istenen kalınlıkta iplik üretilir. Günümüzde yaygın olarak iki sistem kullanılmaktadır. Fransız sisteminde, iki grup kozadan gelen teller iki kere büküm işleminden geçirilerek iki ayrı porselen kılavuzdan çıkıp çıkrıklara sarılır. İtalyan sisteminde ise tek grup kozadan gelen teller, filament hâlinde kendi üzerinde büküm alarak çıkrıklara sarılır.
Bursa İpeği / Bursa İpek İpliği (Bursa Büyükşehir Belediyesi)
Kozaların kaynatılması ve çekim sırasında ipek liflerinin ucunun bulunması gerekir. Bu işlem, kozanın üzerinde karışık hâlde bulunan ve “kamçıbaşı” denilen liflerin temizlenmesiyle yapılır. Kamçıbaşı lifleri kozadan ayrıştırılmazsa çekim kalitesi düşer. Uç bulma işlemi, elle veya mekanik yöntemlerle uygulanabilir. Uç bulma tavasındaki kozalar 90–95 °C’lik suda yumuşatılır; elle yapılan yöntemde çubuk veya süpürgeyle uçlar bulunur. Mekanik yöntemde ise yarı otomatik veya tam otomatik cihazlar kullanılır. Bu cihazlarda, hareketli bir fırça tava içindeki kozaların üzerinde dönerek lif uçlarını toplar. Genellikle 20–25 dönüşten sonra fırça yukarı kaldırılır ve takılmış lifler bir işçi tarafından temizlenir.
Bursa İpeği / Bursa İpek İpliği (Bursa Büyükşehir Belediyesi)
Ucu bulunan kozalar, çekim banyosuna alınır. Çekilecek ipeğin kalınlığı (denyesi), makineye veya koza sayısına göre ayarlanır. Kozalardan çıkan teller, porselen kılavuzdan geçirilir. Bu kılavuz, iç içe iki tüpten oluşur ve modern makinelerde bir iplik yakalayıcısı ile birleştirilmiştir. Kılavuzdan çıkan ipek, büküm alarak çıkrığa sarılır. İpek, ilk ve ikinci makaralardan geçtikten sonra bükülerek üçüncü makaraya ve dağıtıcı kılavuza aktarılır. Bu yöntemdeki büküm işlemine “taveleta (tavelletta) büküm” denir. Elle çekim yapılan sistemlerde, ucu bulunan yeni bir kozanın ipliği elle mevcut ipeğe bağlanır. Makine ile yapılan çekimde ise koza, mekanik yakalayıcı ile bağlanır.
Bursa İpeği / Bursa İpek İpliği (Bursa Büyükşehir Belediyesi)
Büküm işlemi, ipeğin düzgün bir şekilde bir arada tutulmasını ve çekim banyosundaki suyun liflerden uzaklaştırılmasını sağlar. Büküm yapılmazsa, gevşek duran lifler koparak iplik ve dokuma kalitesini düşürür; ayrıca fazla suyun uzaklaştırılamaması serisin kalıntılarına ve sert yüzeylere neden olabilir. İpekte kullanılan başlıca büküm türleri “şambon (chambon)” ve “taveleta (tavelletta)” bükümleridir. Şambon büküm, iki ayrı kılavuzdan gelen ipek ipliklerinin birkaç kez birbirine sarılması ve çapraz biçimde çıkrıklara sarılmasıyla oluşur ve çoğunlukla el ve ayak gücüyle çalışan sistemlerde kullanılır. Modern makinelerde ise genellikle taveleta büküm tercih edilir; bu yöntemde iplik, kendi ekseninde sarılarak büküm alır.
Çekim işleminin son aşamasında, ipek dağıtıcı kılavuzdan geçerek sağa sola hareket eden çıkrık veya makaralara sarılır. Çıkrıkların çevresi, doğrudan çekim yapan makinelerde 148-150 cm, diğer makinelerde ise 60-65 cm civarındadır. Daha basit makinelerde ise çıkrık çevresi değişiklik gösterebilir ve malzeme olarak tahta, alüminyum veya sert plastik kullanılabilir. Sonuçta, ipek çekim süreci, koza liflerinin çeşitli aşamalardan geçerek çıkrığa sarılmasıyla tamamlanır.
Bursa İpeği / Bursa İpek İpliği (Bursa Büyükşehir Belediyesi)
Coğrafi Sınır ve Üretim Şartları
Bursa İpeği / Bursa İpek İpliği, özelliklerini Bursa’daki toprak yapısı, iklim koşulları ve burada yetişen dut ağaçlarının kalitesinden alır. Bu nedenle ipekböceğinin beslenme ve koza örme aşamaları mutlaka Bursa ili sınırları içinde gerçekleşmelidir. Ancak ham ipek oluştuktan sonraki iplik çekimi işlemi, bozulma riski düşük olduğu için coğrafi sınır dışında da yapılabilir.
Bursa İpeği / Bursa İpek İpliği (Bursa Büyükşehir Belediyesi)
Denetim ve Tescil
Bursa İpeği / Bursa İpek İpliği, 29 Mart 2019 tarihinde 425 numara ile mahreç işareti olarak tescillenmiştir. Başvuru Bursa Büyükşehir Belediye Başkanlığı tarafından yapılmış, kullanım ve denetim süreçleri belediye koordinasyonunda yürütülmektedir. Denetim mercii, Kozabirlik, Bursa Ticaret Borsası ve Bursa Ticaret ve Sanayi Odası temsilcilerinden oluşur. Denetimler yılda en az bir kez yapılır ve raporlar Türk Patent ve Marka Kurumuna iletilir.
Bursa İpeği / Bursa İpek İpliği (Bursa Büyükşehir Belediyesi)
Coğrafi işaret ibaresi, ürün ambalajında veya uygun bir bölümünde “Bursa İpeği” veya “Bursa İpek İpliği” ibaresi ve coğrafi işaret amblemiyle birlikte kullanılmak zorundadır. Denetim süreci yalnızca iplikleri değil, bu iplikten üretilen kumaş, tekstil ürünleri ve hatta ithal edilen benzer ürünlerin piyasada doğru adlandırılıp adlandırılmadığını da kapsar.
Kullanım ve Bildirim Yükümlülükleri
Bursa İpeği / Bursa İpek İpliği ismini kullanan üreticiler, bu kullanımı Bursa Büyükşehir Belediyesine bildirmekle yükümlüdür. Üretilecek yeni ürünlerde bu ipeğin kullanılması durumunda da bildirim yapılmalıdır; bu bir izin süreci olmayıp sadece bilgilendirme niteliğindedir.
Bursa İpeği / Bursa İpek İpliği (Yapay zeka ile oluşturulmuştur.)
