Dereli, Giresun ilinin güneydoğusunda, Şebinkarahisar yolunun 32. km’sinde Aksu Vadisi üzerinde kurulu bir ilçedir. Yüzölçümü yaklaşık 820 km² olan bölge, doğusunda Keşap ve Yağlıdere; batısında Ordu ve Bulancak; kuzeyde Giresun merkez; güneyde ise Alucra ve Şebinkarahisar ilçeleriyle çevrilidir. Arazi son derece dik ve engebeli olup ilçeye sahile bağlanan asfalt Şebinkarahisar karayolu ve stabilize köy yolları üzerinden ulaşılmaktadır. Tarımsal faaliyetin temelini fındık üretimi oluştururken hayvancılık ve tatlı su balıkçılığı da ekonomik yaşamda önemli yer tutar. Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi’ne göre 2024 yılı itibarıyla Dereli’nin toplam nüfusu 20.180 kişidir.

Tarih

Dereli ilçesinin tarihi, bugün Aksu Vadisi’nin kıyısında yer alan bu iç kesim yerleşiminin, antik çağlardan günümüze kadar uzanan katmanlı bir gelişim çizgisini gösterir. Bölge, Karadeniz kıyısındaki antik limanları geride bırakarak iç kesimlere uzanan ırmak vadileri boyunca biçimlenen bir koridor üzerinde bulunduğu için farklı uygarlıkların hâkimiyetine açık bir coğrafi konuma sahiptir.

Yazılı tarih öncesi dönemde Hitit İmparatorluğu’nun etkinlik alanında yer alan Dereli civarında, M.Ö. 1300’lerde Azzi topluluklarından izler görülür. Hitit egemenliğinin çöküş sürecinde Muşki kavimleri bölgeye nüfuz etmiş, ardından M.Ö. 7. yüzyılda Miletoslular Karadeniz kıyılarındaki beş limandan biri olarak Giresun’u üs tutmuş, derin vadileri izleyerek iç kesimlere—bugünkü Dereli’ye—ulaşmışlardır. M.Ö. 6.–4. yüzyıllarda Pers ve Kapadokya krallıkları; M.Ö. 4. yüzyılda Büyük İskender’in Makedon kuvvetleri, ardından Roma İmparatorluğu bu alanı yönetimlerine dâhil etmiş; imparatorluğun bölünmesinin ardından Bizans idaresi söz konusu bölgede kesintisiz olarak sürmüştür.

1204’te Latin çapulunun İstanbul’u düşürmesi ve Doğu Roma’nın Trabzon merkezli olarak yeniden örgütlenmesi sürecinde, bölge Komnenos Hanedanı’nın kurduğu Trabzon Rum İmparatorluğu’nun sınırları içinde kalmıştır. Bu dönemde, Karadeniz’in ticaret yolları ve iç kesim geçiş koridorları hem ekonomik hem de stratejik bakımdan önemini korumuştur. Sonraki yüzyıllarda bölge, Osmanlı topraklarına dâhil olana dek Akkoyunlu Hanedanı ile Timur’un geçici egemenlikleri arasında kısa süreli el değiştirmeler yaşamıştır.

Türk egemenliği süreci, 1071 Malazgirt Zaferi’ni takiben Kelkit Vadisi’ne yönelen Oğuz ve Türkmen boylarının yerleşmesiyle başlamıştır. Çepni Türkmenleri, Sinop çevresinden doğuya ilerleyerek Giresun iç kesimlerine intikal etmiş; bu kaynakla Dereli çevresindeki köyler Türk yerleşimine açılmıştır. 1398’de Yıldırım Beyazıt’ın Canik Beyliği’ni tasfiye amacıyla düzenlediği sefer, yöre halkının Osmanlı idaresine katılımını hızlandırmış; Ankara Savaşı’nın ardından Timur’un geçici işgali ise bölgedeki oy hakkı ilişkilerini değiştiren bir kırılma noktası olmuştur.

Fatih Sultan Mehmet’in 1461’deki Trabzon Seferi’ni takip eden dönemde Dereli, Seyyid Vakkas komutasındaki uç beyliği birimlerinin faaliyetleri sonucunda kalıcı olarak Osmanlı topraklarına katılmıştır. Osmanlı dönemi boyunca, Dereli başlangıçta Giresun kazasına bağlı bir nahiye olarak yönetilmiş; Tanzimat reformlarıyla Trabzon Eyaleti’nde Şebinkarahisar Sancağı’na geçiş yapılmış ancak farklı salnamelere göre bazen Trabzon’a bağlı sayılmıştır. 1892’de Rus işgali nedeniyle göç eden Gürcü Müslüman grupların İçmesuyu ve Akaya köylerine yerleşmesi, ilçe nüfus yapısına yeni bir boyut eklemiştir.

Cumhuriyet’in ilk yıllarında, 1926’da nahiye statüsü pekişen Dereli, 1 Nisan 1958’de 7033 sayılı kanunla Giresun’a bağlı ilçe haline getirilmiştir. Aynı yıl içinde Dereli merkezine belediye teşkilatı kurularak yerel yönetim güçlendirilmiş; Kuşluhan, Sütlüce, Kuzca ve Bahçeli mahalleleriyle güncel idari bölünme şekillenmiştir. 1998–99 yıllarında Kulakkaya, Şıhlar ve Hapan köylerinin birleşmesiyle Yavuzkemal belde belediyesinin kurulması, bölgesel yönetim birimlerinin daha esnek bir yapıya kavuşturulmasına hizmet etmiştir.

Coğrafya ve İklim

Dereli ilçesi, Doğu Karadeniz Bölgesi’nin iç kesimlerinde, Giresun ili sınırları içinde yer alır. İlçe merkezi, Giresun‑Şebinkarahisar karayolunun 32. kilometresinde, Karadeniz kıyısından 28 km içeride, derin bir vadi koridorunu takip eden Aksu Çayı’nın iki yakasına yayılan dar bir alana kurulmuştur. Topoğrafik açıdan ilçenin genel eğimi kuzeyden güneye, Aksu Vadisi boyunca hızla alçalır; bu ana vadiyi besleyen sayısız yan kanyon ve dar geçitler, araziyi son derece engebeli ve ulaşımı güç bir hâle getirir.

Yüzölçümü yaklaşık 820 km² olan Dereli’de deniz seviyesinden yükseklik, ilçe merkezinde 199 m iken, Giresun Dağları’nın tepeleri 3 000 m’nin üzerine çıkar. Bölgeyi oluşturan dağ silsileleri, Karagöl Dağı (3.107 m), Abbas Musa Dağı (3.331 m), Cankurtaran (3.278 m) ve Gavur Dağı (3.248 m) gibi yüksek zirvelerle temsil edilir. Bu dağ kütleleri, Aksu Vadisi’ni besleyen çok sayıda dere ve çayla yarılmış; Eğribel Geçidi (2.075 m) ise Karadeniz sahiline yönelik tek kritik geçit olarak öne çıkar. Topoğrafyanın bu dik ve kırıklı yapısı, yerleşimlerin vadi tabanına ve yalnızca sınırlı büyük düzlük alanlarına sıkışmasına neden olur.

Hidrolojik sistem, vadinin tüm iç kesimlerine yayılmış küçük kaynak sularını toplayan Aksu Çayı merkezlidir. İlkbahar kar erimeleri ve sonbahar yağışlarıyla beslenen akarsu rejimi, yazın su seviyesi düşük, kışın ise yüksek debili bir karakter sunar. İlçe sınırları içinde göze çarpan büyük göl olmasa da Giresun Dağları’nın buzul formasyonu izlerini taşıyan Karagöl ve Sağrak Gölü gibi küçük buzul gölleri yer yer bulunur.

Dereli’nin iklimi, Karadeniz’in nemli kıyı rejimi ile İç Anadolu’nun karasal koşulları arasında geçiş özellikleri taşır. Yazlar serin; gün boyu ortalama yüksek sıcaklıklar 22–24 °C aralığında seyrederken, kışlar ılık ve yağışlı geçer. İlçe merkezinde ortalama yıllık yağış tutarı metre kareye 1.300 mm’yi aşar ve bu yağış dört mevsime dağılır; en yağışlı dönem sonbahar-son kış, en kurak dönem ise yaz ortasıdır. Kar örtüsü nadiren uzun süre kalıcı olur; yüksek rakımlı yamaçlar dışında kışın karla kaplı gün sayısı sınırlıdır.

Bu topo‑iklim kombinasyonu, Dereli’de hem yayla kültürünün hem de alüvyonlu vadi tabanlarındaki tarım alanlarının varlığını mümkün kılar. Dağların eteklerinde orman kuşağına kadar yükselen bitki örtüsü, ilçe sınırlarında ekosistem çeşitliliğini artırırken vadi içindeki sınırlı düzlükler tahıl, fındık ve sebze üretimine elverişli mikroklimalar sunar. Eğribel’in açtığı ulaşım koridoru ise ulusal karayolu sistemini iç kesim yerleşimleriyle ilişkilendirerek bölgenin ekonomik ve sosyal entegrasyonuna katkıda bulunur.

Nüfus ve Demografi

Dereli ilçesi, Giresun ilinin güneydoğusunda Aksu Vadisi boyunca uzanan dar bir koridorda, 820 km²’lik bir alana yayılmıştır. 2024 yılı Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi verilerine göre ilçe sınırları içinde 20.180 kişi ikamet etmekte, bu da kilometrekare başına ortalama 24,6 kişilik bir yoğunluğa karşılık gelmektedir. Türkiye ortalamasının oldukça altında kalan bu değer, Dereli’nin engebeli topoğrafyası ve yaygın orman örtüsüyle açıklanır.

Nüfusun cinsiyet bileşimi, erkeklerde 10.484 kişi (%51,95), kadınlarda 9.696 kişi (%48,05) şeklinde gerçekleşmektedir. Bu oran, iç kesim kırsal ilçelerde sık görülen erkek ağırlıklı iş gücü dağılımına ve görece yüksek düzeyde kadınların aile içi tarımsal faaliyetlere katılımına işaret eder. Toplam nüfusun geçmiş yıllardaki seyri, 2007’de 22.902 kişiyle başlayıp 2016’da 22.840’a kadar korunmuş, ardından iç göç ve demografik yaşlanma trendlerinin etkisiyle 2022’de 18.696’ya gerilemiş; 2023 itibarıyla yeniden 19.308’e ve 2024’te 20.180’e yükselerek kısmi bir toparlanma göstermiştir. Bu inişli çıkışlı grafik, ekonomik imkânlara, tarımsal verimlilik artışlarına ve kentsel merkezlere yönelik göç dalgalarına doğrudan bağlıdır.

Yöredeki yerleşim modeli, ilçe merkezini oluşturan altı mahalle ile çevredeki 34 köyden müteşekkildir. Mahalle nüfusu, toplamın yaklaşık %35’ini (7.122 kişi) oluştururken, köy ve mezralarda yaşayanlar %65 oranıyla (13.058 kişi) çoğunluktadır. Kırsal yerleşimler, özellikle yüksek yayla köylerinde kayıtlı nüfusu kısmen yaz-kış mevsim farklılıklarıyla değiştirilen yaylaya göç uygulamasıyla birlikte, gerçek nüfus sayısının üzerinde dalgalanmalar sergiler.

Demografik yapının önemli bir göstergesi de hane halkı büyüklüğüdür. Ortalama 4–5 kişilik aile yapısının yaygın olduğu Dereli’de, genç kuşakların eğitim ve istihdam amacıyla metropollere gitmesi, köylerde yaşlı nüfus oranının artmasına ve doğal artış hızının düşmesine neden olmaktadır. Bu durum, ileri yaşa bağlı bağımlılık oranını yükseltmekte ve sosyal hizmet ihtiyaçlarını çeşitlendirmektedir.

Yaş gruplarına ilişkin ayrıntılı resmî veriler sınırlı olmakla birlikte, genel iç kesim demografik eğilimleri çerçevesinde, 0–14 yaş nüfus oranının %20’nin altında; çalışma çağındaki (15–64 yaş) nüfusun toplamın yaklaşık %65’ini; 65+ yaş grubunun ise %15–18 civarında olduğu tahmin edilmektedir. Genç nüfusun kırsal-urbana göç oranındaki artış, ilçe merkezinde eğitim ve sağlık hizmetlerine talebi artırırken, köylerde sosyal izolasyon riskini de yükseltmektedir.

Göç hareketlerinin mevsimlik (yayla göçleri) ve kalıcı (iş, eğitim amaçlı) biçimleri, Dereli’nin nüfus istikrarını doğrudan etkilemektedir. İlkbahar sonunda başlayan yayla göçleri, yaz aylarında köy nüfusunun yerleşik nüfustan daha yüksek görünmesine yol açarken; sonbahar ve kış aylarındaki geri dönüşler merkezdeki altyapı yükünü artırır. Diğer yandan, sürekli göç dalgaları nedeniyle ilçe, özellikle genç ve eğitimli nüfusun çekilebileceği yerel iş imkânları geliştirme ihtiyacıyla karşı karşıyadır.

Ekonomi

Dereli ilçesi ekonomisi, Karadeniz’in iç kesimlerinde yer alan derin bir vadi koridorunun sunduğu jeomorfolojik ve iklimsel özelliklerle şekillenen birincil sektör odaklı bir yapıya sahiptir. Kuzeyden güneye uzanan Aksu Vadisi’nin dar tabanına sıkışmış tarım arazileri, çevrede yükselen sarp yamaçların odun ve mera kaynaklarıyla birlikte, bölge üretim modelinin temel dinamiklerini belirler.

İlçede tarımsal faaliyetin omurgasını, yöreye özgü dayanıklı verimi ve ekonomik değeriyle fındık üretimi oluşturur. Yıl boyunca dengeli dağınık yağış rejimi; vadi tabanındaki alüvyonlu topraklarla birleştiğinde hem yüksek kaliteli iç fındık hem de bahçe dikim düzenlemeleri açısından elverişli bir ortam yaratır. Fındığa ek olarak; patates, mısır, bakla ve fasulye gibi ikincil ürünler, sınırlı ölçekte de olsa vadi düzlüklerinde ekilmektedir. Orman köyü statüsündeki yerleşim birimlerinde kooperatifleşme yoluyla orman ürünlerinin (kütük, kabuk, mantar) değerlendirilmesi tarımsal üretime ek gelir sağlar.

Bölgenin yamaç meralarındaki doğal otlaklar, büyükbaş ve küçükbaş hayvancılığın geleneksel yaylacılık yöntemleriyle sürdürülmesine imkân tanır. Nisan ayından itibaren başlayan göç döneminde, sürüler serin yaylalara taşınmakta, yaz boyunca meralardaki besin kaynaklarından yararlanarak süt ve et verimlerini artırmaktadır. Aksu Çayı ve yan kollarındaki tatlı su stokları ise yerel düzeyde alabalık yetiştiriciliği ve balıkçılığa elverişlidir; özellikle kırsal turizm tesislerinin talebiyle küçük ölçekli balık çiftlikleri yaygınlaşmaktadır.

Dereli’de yaygın bir fabrika veya büyük ölçekli üretim tesisi bulunmamakla birlikte; son dönemde bölgede inşa edilen hidroelektrik santrali, hem yerel enerji arzına katkı hem de sınırlı da olsa istihdam yaratma potansiyeli sunar. Birincil sektör ürünlerinin kırma-dökme işlemlerini gerçekleştiren atölye tipi tesisler; fındık kırma, un ve yem üretimiyle yerel ekonominin katma değerini kısmen yükseltir.

Dereli ekonomisinde, geniş bir kesimi yurtdışı ve büyük kentlere iş ve mevsimlik göç yoluyla gelir elde etmeye yönelten diaspora geliri, hane halkı bütçelerine katkı sağlar. Bu duruma karşılık köylerde orman köylüsünü desteklemek amacıyla kurulan kooperatifler; teknik eğitim, toplu pazarlama ve kredi mekanizmaları aracılığıyla üreticilerin örgütlenmesine yardımcı olur. Ancak genç nüfusun kalıcılığını sağlamaya yönelik kapsamlı stratejiler henüz sınırlı etki göstermektedir.

Dereli’nin biyolojik çeşitliliği, organik tarıma elverişli iklim ve toprak profili sunmasına rağmen genç emek gücünün kentlere yönelmesi, organik tarımın yaygınlaşmasını engellemektedir. Bölgedeki potansiyelin açığa çıkarılması için; sertifikasyon süreçlerinin kolaylaştırılması, küçük üreticilerin bir araya gelerek kooperatifler kurması ve organik ürünlerin hem iç hem dış pazarlarda tanıtımının yapılması gerekmektedir.

Sahile ve Doğu Karadeniz Bölgesi’nin ana ulaşım hatlarına bağlanan devlet karayolu, Dereli’yi hem tarımsal girdiler hem de ürün çıkışı açısından kritik bir koridor haline getirir. Mevsimsel yol kapanmaları ve dar virajlar, lojistik maliyetleri yükseltse de karayolu iyileştirmeleri yatırım teşviklerini artırabilir.

Turizm - Kültür - Mutfak

Dereli ilçesi, Aksu Vadisi’nin derin kanyonları ve ormanlık yamaçları arasında yer alan özgün bir turizm, kültür ve mutfak potansiyeline sahiptir. Bölgenin zengin ekoturizm olanakları, yüzyıllara dayanan yerel gelenekleri ve yayla mutfağının özgün lezzetleri, Doğu Karadeniz’in bu iç kesim yerleşimini hem akademik incelemelere hem de sürdürülebilir kalkınma modellerine elverişli kılmaktadır.

Dereli’nin doğal çekim merkezlerinin başında, “Beyaz Taş” olarak anılan Kuzalan–Göksu travertenleri ve çevresindeki tabiat parkı gelir. Yaklaşık 500 hektarlık ormanlık bir alanda, yosun kaplı zemin üzerinden süzülen mineralli suyun yıllar içinde oluşturduğu teraslar, ABD’deki Yellowstone’dan sonra orman içinde oluşmuş ikinci geniş traverten bölgesi olarak eşsiz bir jeomorfolojik örnek teşkil eder. Aynı koridor içinde, Alancık Köyü yakınlarında yer alan Kuzalan Şelalesi; 20 metrelik düşüşü, seyir teraslarıyla desteklenen izleme alanları ve çevresindeki makro ve mikrohabitatlar sayesinde doğa turizmine yönelen ziyaretçiler için odak noktasıdır.

Bunlara ek olarak, Eğriambar Köyü sınırlarındaki Düzyatak Şelaleleri üç kademeli akışıyla görsel çeşitlilik sunar: beş-altı metrelik ince bir perde ile başlayan, ardından 20–25 metrelik iki ayrı dökümün küçük göletlerle sonlandığı bu yapı, doğa yürüyüşü parkurları üzerinden kolaylıkla gözlemlenebilir. Pınarlar Köyü’ne bağlı Cehennem Deresi ise doğal sodalı su kaynakları ve bu suların aşındırdığı dar kanyonlarıyla özellikle jeoturizm meraklılarını çeker. Son yıllarda “mini Pamukkale” olarak anılan Mavi Göl de travertenlerin altından çıkan kalsiyum zengini suların serin mavisiyle rekreasyonel cazibe yaratmaktadır.

Yayla turizmi, Dereli’de yalnızca bir doğa etkinliği olmanın ötesine geçerek, kültür festivallerini de bünyesinde barındırır. Giresun’dan 60 km uzaklıktaki Kümbet Yaylası, Aymaç Mevkii’nde her yıl Temmuz ayının üçüncü haftasında düzenlenen Uluslararası Kümbet Kültür ve Sanat Festivali’ne ev sahipliği yapar. Başlangıcını “Otçu Göçü” geleneğinden alan bu etkinlik, günümüzde 30–40 bin kişiyi bir araya getirerek halk oyunları, müzik dinletileri ve “Yayla Ağalığı” yarışması gibi programlarla yayla kültürünü hem yerel halk hem de dış ziyaretçiler nezdinde görünür kılmaktadır. Benzer biçimde Bektaş Yayla Festivali ve Sağrak Gölü Şenliği, bölgesel tanıtımı ve yayla turizmini canlandırmayı amaçlayan ritüellerle, kış-kayak ve çim kayağı gibi doğa sporları imkânlarını da entegre ederek sezonu uzatır.

Dereli’nin kent merkezinden köylerine uzanan tarihî dokusu, Bizans’tan Cenevizlilere, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e uzanan çok katmanlı bir mirası içerir. Maden Köyü’ndeki Hisar Kalesi ve Meryemana Manastırı, Yavuzkemal beldesindeki Hanalanı Harabesi ve Kuşluhan Mahallesi’ndeki Cenevizlilere ait Kuşluhan Kalesi, taş işçiliğinin farklı dönemlere uzanan izlerini taşır. İlçe genelinde koruma altındaki köprüler (Çifteler, Güdül, Alancık, Kızıltaş) ve türbeler (Hacı Mustafa Türbesi) ile kilise kalıntıları (İçmesu Köyü, Hisar, Yavuzkemal), hem ulaşım tarihine hem de inançlar tarihine dair belge değerindedir.

Somut olmayan kültürel miras unsurları da Dereli’nin kimliğinde merkezi bir rol oynar. Kuşköy’de nesiller boyu sürdürülen kuşdili (ıslık dili) iletişimi, vadinin dar kanyonlarında kilometrelerce mesafedeki iki yerleşim birimi arasında haberleşmeyi mümkün kılmıştır. İlçenin modern kültürel yaşamı ise Halk Eğitimi Merkezi ve okulların düzenlediği tiyatro, ses ve müzik yarışmaları ile Dereli Belediyesi’nin festival öncesi ücretsiz sanat gösterimleri aracılığıyla beslenmektedir. Yöresel giysi ve el sanatları, özellikle yaşlı kuşaklarca korunan örf ve adetler kapsamındadır; bakır işçiliği, dokumacılık ve ahşap oymacılığı geçmişten günümüze kısmi canlılığını korumaktadır.

Dereli mutfağı, coğrafyanın sunduğu et ve tahıl kaynaklarını yayla geleneğiyle birleştirir. Özellikle yüksek rakımlı yaylalarda beslenen kuzuların eti, “yayla kokulu” olarak nitelendirilen yoğun aromasıyla ön plana çıkar. Bu et, çoğunlukla mangal ve taş fırınlarda pişirilen Kümbet Pidesi eşliğinde servis edilir; pide hamurunun kenarları ince ve gevrek, içi ise kuzu eti, soğan, biber ve yöresel baharatlarla doldurulur. Yayla sütünden elde edilen çökelek, tulum peyniri ve tereyağı; köy kahvaltı sofralarının vazgeçilmez unsurlarıdır. Mısır ekmeği ile tamamlanan menüler, kış aylarında dayanıklı turşu çeşitleri (biber turşusu, pancar turşusu) ve reçellerle desteklenir. Doğal mineralli sular ise hem insan sağlığı hem de yöresel içecek kültürü açısından öne çıkar.