Hemşin çorabı, Türkiye'nin Karadeniz Bölgesi'nde, Rize iline bağlı Hemşin ilçesinde üretilen geleneksel bir el sanatı ürünüdür. Başlıca hammaddesi koyun yünü ve keçi kılı olan Hemşin çorabı, 2,5–3 numara beş adet şiş (yerel adıyla "cağ") kullanılarak örülmektedir. Çorap, tarihî belgelerde ilk kez 19. yüzyılda, 1879 ve 1881 tarihli Trabzon Vilayeti Salnameleri'nde yer almış; bu belgelerde Hemşin nahiyesinde yün çorapların üretilip satışa sunulduğu ifade edilmiştir.
Rize Hemşin Çorabı (T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı)
Coğrafi İşaret ve Tescil Bilgileri
Hemşin çorabı, 09.08.2021 tarihinde mahreç işareti olarak tescillenmiştir. Başvurusu 10.03.2021 tarihinde yapılmış ve C2021/000111 başvuru numarasıyla işlem görmüştür. Tescil sahibi Hemşin Belediyesi olup adresi Ortaköy Mahallesi, Atatürk Caddesi, Hükûmet Konağı Kat: 1, Hemşin/Rize'dir. Ürünün coğrafi sınırı yalnızca Rize ili Hemşin ilçesi ile sınırlıdır. Ürünün kendisi ya da ambalajı üzerinde “Hemşin Çorabı” ibaresi ve mahreç işareti amblemi yer alır. Bu mümkün değilse, söz konusu ibare ve amblem işletmede görünür biçimde bulundurulmalıdır.
Yapımında Kullanılan Malzemeler ve Renkler
Çorabın üretiminde öncelikli olarak koyun yünü ve keçi kılı kullanılır. Ancak farklı iplik türleriyle de üretim mümkündür. Karakteristik renkleri kırmızı, mavi, yeşil ve beyazdır. Motiflerin belirginliğini artırmak amacıyla kontrast renk tercih edilir. Genellikle zemin rengi açık (beyaz, sarı gibi), motif renkleri ise koyu ve baskındır.
Üretim Yöntemi
Yünün Hazırlanması
Hemşin çorabının üretiminde kullanılan koyun yünü genellikle yıl içinde mayıs, haziran ve eylül aylarında olmak üzere iki kez kırkılır. Ayrıca sonbaharda toklu yünü de elde edilir. Bu işlemle elde edilen ham yün (yapağı), yıkandıktan sonra kurutulur ve yabancı maddelerden arındırılır. Kalitesi düşük olan yünler ayrılarak işlenmeyecek malzemelerden ayıklanır. Bu ayrıştırma süreci Hemşin yöresinde “kerkur etmek” olarak adlandırılır.
Yün, yün tarağıyla taranarak daha küçük tutamlara ayrılır. Bu tutamlar yörede “tapul” olarak adlandırılır. Taranma işlemi, yünün hem temizlenmesini hem de liflerin ayrılarak daha kolay eğrilmesini sağlar. İyi taranmış yün, sonraki iplik üretim aşamasında daha az kopmaya neden olur.
İplik Üretimi
Tapul hâline getirilen yünler, "yiğ" adı verilen geleneksel bir aletle bükülür. Yiğ, ucunda “araşak” adı verilen yaklaşık 6–7 cm çapında bir parça bulunan ahşap bir çubuktur. Araşak, dönüş hareketini kolaylaştırarak yünün ip hâline gelmesini sağlar. Bazı bölgelerde bu alete “kirman” da denir. Yün, bu düzenekle ince bükülerek ipliğe dönüştürülür. Bükme işlemi el ile yapılır ve genellikle dizden destek alınarak sürdürülür. Yiğ, yünü iplik formuna getirebilmek için defalarca kendi etrafında döndürülür. Elde edilen ip, kopmayı önlemek amacıyla iğe sarılır. Ardından “ilik” adı verilen aletle iki ya da üç kat hâlinde ters yönde bükülerek iplik elde edilir.
Keçi kılı da benzer şekilde işlenir; ancak önce yıkanmaz, elle temizlenir ve taranır. Daha sonra koyun yününde uygulanan yöntemle ipliğe dönüştürülür.
İplik Boyama
İplikler, doğal boyalar kullanılarak renklendirilir. Kullanılan başlıca boyama malzemeleri arasında soğan kabuğu, ceviz kabuğu, kırmızı lahana ve çay yer alır. Bu boyalarla iplikler, kazanlarda kaynatılarak boyanır.
Çorabın Örülmesi
Hemşin çorabı, 2,5–3 numara beş adet şiş kullanılarak örülür. Örme işlemi ayak ucundan (peceğ) başlatılır. Başlama şekli ve ilmek sayısı modele ve ayak numarasına göre değişiklik gösterir. İlmek sayısı artırılarak çorabın ön ve taban kısmı yuvarlak şekilde örülür. Bilek hizasına kadar bu işlem sürdürülür. Daha sonra alt iki şiş yardımıyla taban kısmı örülür, topuk eğilerek “ökçe” tamamlanır.
Çorabın bilekten yukarısındaki bölüm (konç), ön ve arka yüzeylerine renkli iplerle motifler işlenerek örülür. Bu bölüm istenilen uzunlukta olabilir. Örgü, dört parmak genişliğinde lastik kısmı ile tamamlanır. Bitirme işlemi “peronk” adı verilen yöntemle yapılır. Bu yöntem, şiş veya iğne kullanılarak uygulanabilir. Renkli ve beyaz çoraplar arasında örme başlangıcı ve bitiş şekilleri açısından genel bir benzerlik bulunur.
Motifler ve Desenler
Çoraplarda kullanılan motifler, doğa unsurları ve geleneksel desenlerden esinlenerek oluşturulur. Motifler arasında kuşgözü, kuşbacağı, koçboynuzu, zincir, keroç, at nalı, kaytan ve koyungözü gibi adlarla bilinen desenler yer alır. Motifsiz kısımlar, bir ters bir düz ilmek tekniğiyle örülür. Desenlerin yapısı, örgü düzenini belirleyici bir unsurdur. Motif seçimi ve yerleşimi, çorabı ören kişinin deneyimi ve tercihlerine göre değişkenlik gösterebilir.
Rize Hemşin Çorabı (T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı)
Coğrafi Sınırda Üretim Zorunluluğu
Hemşin çorabı ile ilgili ilk yazılı kaynak 1879 tarihli Trabzon Vilayeti Salnamesi’dir. Tarihî bağ ve üretim geleneği, ürün ile Hemşin ilçesi arasında bir ün bağı oluşturur. Bu nedenle çorabın üretimine dair tüm işlemlerin Rize ili Hemşin ilçesi sınırları içerisinde gerçekleştirilmesi gerekmektedir.
Denetim ve Kontrol
Üretim ve işleme süreci, Hemşin Belediyesi’nin koordinasyonunda denetlenmektedir. Denetim kurulu; Hemşin Belediyesi ile Hemşin İlçe Halk Eğitim Merkezi Müdürlüğünden, konuya ilişkin uzman kişilerden oluşur. Denetimler, her yıl en az bir kez yapılmakta, ayrıca ihtiyaç duyuldukça veya şikâyet durumlarında da yürütülmektedir.
Denetim süreci, ürünün üretim yöntemine ve tamamlanma tekniğine uygunluğunu ve “Hemşin Çorabı” ibaresi ile mahreç işareti ambleminin doğru kullanımını kapsamaktadır. Gerektiğinde kamu ve özel kurumlar ya da ilgili kişilerden destek alınabilir veya hizmet temin edilebilir. Tescil ettiren kurum, hakların korunmasıyla ilgili hukuki süreçleri yürütme yetkisine sahiptir.
