Şile bezi, İstanbul’un Şile ilçesinde geleneksel yöntemlerle üretilen, %100 pamuk ipliğinden dokunan ve coğrafi işaret tesciline sahip bir dokuma kumaştır. Yüksek bükümlü ipliklerden elde edilen esnek ve buruşuk yapısı, ona kıvrımlı, doğal bir yüzey kazandırır. Üretim süreci haşıllama, el veya yarı otomatik tezgâhlarda dokuma, kireç kaymağı ile ağartma, Karadeniz’in Şile sahilinde deniz suyunda yıkama ve kumlarda kurutma aşamalarını içerir. Şile bezi, hem dokuma tekniği hem de bölgesel işlemleriyle ayırt edici özellikler taşır; genellikle iç ve dış giyimde, yazlık kıyafetlerde ve ev tekstilinde tercih edilir.
Şile Bezi (Şile Belediyesi)
Tarihçe ve Bölgesel Bağlantı
Şile bezi, İstanbul iline bağlı Şile ilçesinde üretilen, coğrafi işaret tescilli (Mahreç İşareti) bir pamuklu dokuma kumaştır. 12 Aralık 2017 tarihinde tescil edilen ve başvurusu 26 Ağustos 2014 tarihinde yapılmış olan bu ürünün başvuru sahibi, Şile bezini Yaşatma Koruma ve Geliştirme Derneği’dir. Şile bezi, özellikle dokuma kumaş kategorisinde, bölgesel özelliklere ve yerel üretim tekniklerine bağlı olarak ortaya çıkan niteliklere sahiptir.
Şile ilçesinde günümüzde bilinen haliyle Şile bezi dokuması yaklaşık 150 yıldır yapılmaktadır. Tarihi süreçte bölgede keten ve ipek ipliğiyle de dokuma faaliyetleri gerçekleştirilmişse de, son yüzyılda Şile bezi %100 pamuk ipliğinden üretilmektedir. Ürünün ayırt edici özellikleri, yalnızca hammaddesiyle değil, üretim yöntemleri ve dokuma sonrası uygulanan bölgesel işlemlerle de belirlenmektedir.
Hammadde ve Teknik Özellikler
Şile bezinin temel hammaddesi Ne 20/1 numara, 1. sınıf %100 ham pamuktur. Hem atkı hem çözgü yönünde çok bükümlü iplikler kullanılır. Büküm oranı 1.100–1.300 tur/metre arasındadır. Bu yüksek büküm, kumaşa esnek, dalgalı ve kırışık bir yapı kazandırır, bu sayede hava geçirgenliği ve hacim sağlanır. Dokuma sonrası kumaşın eni yaklaşık %15 oranında daralır.
Dokuma sırasında, 1 cm’de yaklaşık 14 iplik (çözgü sıklığı 16 ± 2; atkı sıklığı 13–17) bulunur. Metrekare ağırlığı 115 ± 10 gram, çözgü kopma yükü 20 ± 2 kgf, atkı kopma yükü 18 ± 3 kgf, çözgü kopma uzaması %30 ± 5, atkı kopma uzaması %35 ± 10’dur. Haşıl miktarı %5 ± 2’dir. Bu teknik özellikler kumaşın hem dayanıklılığını hem de kullanım özelliklerini belirler.
Şile Bezi (T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı)
Üretim Aşamaları
Şile bezinin temel hammaddesi pamuk ipliğidir. Tarihi süreçte bölgede keten ve ipek iplikleriyle dokuma yapılmış olmakla birlikte, son yüzyıldır Şile bezi yalnızca %100 pamuk ipliği kullanılarak üretilmektedir. Dokuma işlemleri el dokuma tezgâhları ya da yarı otomatik dokuma tezgâhlarında, aynı yöntem ve tekniklerle yürütülür. Ön hazırlık aşamaları (haşıllama, çözgü hazırlama), dokuma süreci ve dokuma sonrası işlemler (kaymaklama, yıkama, kurutma) her iki üretim yöntemi için de aynıdır. Şile bezi üretimi üç temel aşamaya ayrılır:
Şile Bezi (T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı)
İpliğin Dokumaya Hazırlanması:
Şile bezi için kullanılan iplik Ne 20/1 numara, %100 ham pamuktur. İpliklerin belirgin özelliği yüksek büküm oranıdır (1.100–1.300 tur/metre), bu sayede dokunan kumaş esnek ve kırışık bir yapı kazanır. İplikler, “bürüm” adı verilen toplu haldeki çilelerden ayrılır, su içinde yaklaşık 30 dakika bekletilerek yumuşatılır. Dayanıklılık ve kayganlık kazandırmak için haşıllama (kolalama) işlemi yapılır. Bu işlemde un ve su karışımından hazırlanan “çiriş” çözeltisine batırılan iplikler, daha sonra sıkılıp sırıklara asılarak kurutulur. Kuruyan iplikler bobinlere sarılır. Eskiden bu işlem elle çevrilen çıkrıklarla yapılırken, günümüzde elektrik motoru ile çalışan bobin makineleri kullanılmaktadır. Çözgü iplikleri, çözgü çağlığına dizilir; atkı iplikleri ise mekik için masuralara sarılır. Çözgü hazırlanırken, istenen ene göre iplikler tarak ve gücülerden geçirilir. Örneğin, 45 cm genişliğindeki bir Şile bezinde yaklaşık 600 tel iplik bulunur. Çözgüler tahar işlemiyle tezgâha yerleştirilir ve kumaş dokumaya hazır hale getirilir.
Şile Bezi (T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı)
Dokuma Süreci:
Dokuma aşaması ya el dokuma tezgâhında ya da yarı otomatik dokuma tezgâhında gerçekleştirilir. Dokuma sırasında çözgü iplikleri, bezayağı örgü sistemiyle hareket ettirilir ve atkı ipliği mekiğin yardımıyla yerleştirilir. El dokuma tezgâhında, dokumacı ayak pedalları ile çerçeveleri hareket ettirir, mekiği kamçı yardımıyla geçirir ve tefe ile atkı ipliğini sıkıştırır. Yarı otomatik tezgâhlarda ise bu işlemler elektrik motoruyla yapılır, ancak mekiğin içindeki masuranın değişimi ve kopan ipliklerin bağlanması yine manuel olarak yapılır. Geleneksel tezgâhlarla dokunan kumaşların kenarlarında, birkaç ipliğin ikişer ikişer alınmasıyla oluşan tipik kenar yapısı bulunur; bu özellik modern dokuma makinelerinde elde edilmez. Dokuma sonunda kumaşlar 45 cm, 90 cm veya 150 cm genişlikte ve 20 metre uzunlukta toplar hâline getirilir.
Şile Bezi (Şile Belediyesi)
Son İşlem:
Dokuma sonrasında kumaş, doğal sarımsı renginden ağartılmış beyaz renge dönüştürülür. Bu işlem için kumaş önce suya batırılır, ardından kireç kaymağı ve çamaşır sodası karışımına bastırılarak ağartılır. İstenen renge ulaşıldığında kumaş suyla durulanır. Son aşamada kumaş, Şile sahilindeki Karadeniz sularında yıkanır ve kumsalda güneşte kurutulur. Deniz suyu ve kum, kumaşın dokusunu etkiler. Bu işlemler genellikle Nisan–Kasım ayları arasındaki kuru ve sıcak havalarda yapılır. Kurutulan kumaşlar, 20 metrelik toplar halinde saklanır. Renkli Şile bezi üretimi, ya ipliklerin dokuma öncesinde boyanmasıyla ya da kumaşın dokuma sonrasında boyanmasıyla gerçekleştirilir.
Şile Bezi (T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı)
Üretim Alanı ve Özellikleri
Haşıllama, çözgü hazırlama, dokuma, kaymaklama, yıkama ve kurutma gibi ustalık gerektiren tüm aşamalar Şile ilçesi sınırlarında yürütülür. Özellikle kumaşların Karadeniz sahilinde deniz suyunda yıkanması ve kumlarda kurutulması, ürünün yerel karakterini belirleyen temel unsurlar arasındadır.
Kullanım Alanları
Şile bezinin doğal, kıvrımlı ve buruşuk yüzeyi, kumaş ile vücut arasında hava boşluğu oluşmasını sağlar ve bu da ısı yalıtımı etkisi yaratır. Kumaş esnek, hafif ve hacimlidir. Başlıca kullanım alanları iç ve dış giyim ile ev tekstilidir. Özellikle yazlık giysilerde, gömlek, elbise ve bluzlarda tercih edilir; ayrıca perde, masa örtüsü gibi ev tekstili ürünlerinde de kullanılır.
Şile Bezi (T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı)
Coğrafi Sınır ve Ustalık Aktarımı
Haşıllama, çözgü hazırlama, dokuma, kaymaklama, yıkama ve kurutma işlemleri Şile ilçesi sınırlarında gerçekleştirilir. Bu işlemler, uzun yıllardır bölgede birikmiş olan ustalık bilgisini ve geleneksel uygulamaları içerir. Özellikle dokunan kumaşların Karadeniz’in Şile sahilinde deniz suyunda yıkanması ve kumlarda kurutulması, ürünün coğrafi bağlantısını ve ayırt edici özelliklerini belirleyen temel unsurlardandır.
Denetim ve Kontrol
Şile bezi üretiminin, belirlenen üretim yöntemi ve özelliklere uygun şekilde yürütülüp yürütülmediği, ilgili kurumlar tarafından denetlenir. Bu denetimler, T.C. Şile Belediyesi Kültür ve Sosyal İşler Müdürlüğü, Şile Turizm Kültür ve Tanıtım Derneği ile Şile bezini Koruma Yaşatma ve Geliştirme Derneği’nden en az birer temsilcinin katılımıyla oluşturulan, toplamda en az dört kişiden oluşan bir komisyon tarafından yürütülür. Denetim faaliyetleri hem üretim aşamalarında (haşıllama, çözgü hazırlama, dokuma, kaymaklama, yıkama ve kurutma) hem de pazarlama süreçlerinde düzenli olarak yılda iki defa gerçekleştirilir.
Şile Bezi (Yapay zeka ile oluşturulmuştur.)
