Arapgir tahta çivili ayakkabı, Malatya ilinin Arapgir ilçesine özgü, mahreç işaretiyle tescillenmiş geleneksel bir el sanatıdır. Yüz kısmı tabaklanmış sığır derisinden, tabanı ise sığır köselesinden üretilir ve taban montajında 5 mm uzunluğunda, 0,5 mm kalınlığında fırınlanmış kayın, huş veya gürgen ağacından yapılan tahta çiviler kullanılır. Ürün; maskeretli, normal, yemeni kalıbı, atkılı, önü havuzlu, parça göbekli, bağcıklı zımbalı, bocçikli veya bocçiksiz yemeni, çarık tipi ve piyantalı gibi farklı modellere sahiptir.

Ayırt Edici Özellikler

Arapgir tahta çivili ayakkabı, yüzü tabaklanmış sığır derisinden, tabanı ise sığır köselesinden üretilmektedir. Ayakkabının en özgün yapısal özelliği, ayakkabı yüzünün tabana tahta çivilerle monte edilmesidir. Bu çiviler, 5 mm uzunluğunda ve 0,5 mm kalınlığında olup, fırınlanmış kayın, huş veya gürgen ağaçlarından imal edilmektedir. Tahta çivilerin kullanımı hem yapısal dayanıklılık hem de tabanda açılmaların önlenmesi bakımından işlevseldir.

Arapgir tahta çivili ayakkabısı; maskeretli, normal, yemeni kalıbı, atkılı, önü havuzlu, parça göbekli, bağcıklı zımbalı, bocçiksiz ve bocçikli (pöçüklü veya pöçüksüz) yemeni, çarık tipi ve piyantalı olmak üzere çeşitli modellere sahiptir. Her model, ayakkabının görünüşü ve kullanım şekli bakımından farklılık göstermektedir. Örneğin, maskeretli modelde burun kısmına enine parça dikilirken; yemeni kalıbı modelinde ayakkabının burun kısmı dar tutulur. Çarık tipi model, sandaleti andıran görünümüyle diğer modellerden ayrılmaktadır.

Üretimde Kullanılan Malzeme ve Araçlar

Arapgir tahta çivili ayakkabının üretimi için kullanılan malzeme ve araçlar ayrıntılıdır. Ürünün üretim sürecinde kullanılan temel unsurlar şunlardır:

• Deri: Tabaklanmış sığır derisi, sayanın (ayakkabının üst yüzeyinin) yapımında kullanılır.
• Kösele: Taban ve taban astarı için sığır derisinden elde edilir.
• Tahta Çivi: Fırınlanmış kayın, huş veya gürgen ağacından yapılır.
• Tel Çivi: Ebatları 5x22 mm olup saya kalıba çekilirken ve topuk monte edilirken kullanılır.
• Kasaburuk: Tahta çiviler için delik açmaya yarayan alet.
• Istampa: Kesim kalıbı görevi görür.
• Danilya: Sayayı kalıba çekmeye yarar.
• Labunya: Cila uygulamasında kullanılır.
• Raspa: El raspası ve iç raspası olmak üzere iki türdür, törpüleme işlemi için kullanılır.
• Kerpeten: Çivileri çıkarmak için kullanılır.
• İlinti Tığı / İlinti Bizi: Dikiş işlemlerinde kullanılır.
• Filo Bıçağı ve Falçata: Kesme ve düzeltme için kullanılır.
• Zımpara: Alt ve yan kenarları düzeltir.
• Dikiş İpi: Bal mumu ile mumlanmış iki veya üç katlı keten iplik kullanılır.
• Cam: Ökçe ve kenarların düzeltilmesi için kullanılır.
• Petatir: Taban yan kenarlarını şekillendirmede kullanılır.
• Zımba: Sayanın ön yüzünde model oluşturmada kullanılır.
• Çiriş Tozu: Çiriş bitkisinin köklerinden elde edilir; yapıştırıcı veya sertleştirici olarak kullanılır.
• Karşılık: Derinin zarar görmesini önlemek için destek olarak kullanılan tahta takoz.
• Siyah Reçine Boyası, Çekiç, Örs: Çeşitli montaj ve bitirme işlemlerinde kullanılır.

Arapgir Tahta Çivili Ayakkabının Üretim Süreci

Arapgir tahta çivili ayakkabının yapımı, çoğunlukla hazır ölçülerdeki kalıplar kullanılarak gerçekleştirilir. Ancak bazı özel durumlarda, kişinin ayağının ön tarak genişliği ve uzunluğu ölçülerek üretim yapılmaktadır. Öncelikle üretilecek model belirlenir ve bu aşamada ayakkabının ön kısmında bombe ya da arka kısmında fort olarak adlandırılan sertleştirici parçaların kullanılıp kullanılmayacağı kararlaştırılır. Saya adı verilen ayakkabının üst yüzeyi, istampa yardımıyla filo bıçağı kullanılarak kesilir. Ayakkabının ön yüzüne desen yapılacaksa, bu işlem zımba ile delikler açılarak gerçekleştirilir. Saya makinesinde, iç astarın dikilmesi ve üst kenar kıvrımlarının dikişi tamamlanır. Taban astarı, köseleden kesilerek tahta kalıbın alt kısmına çakılır. Eğer taraklı ayak üretimi söz konusuysa, kalıbın ön üst kısmına meşin parça çakılır ve bu işleme “alça vurmak” adı verilir.

Ayakkabının ön ve arka kısımlarına sertlik kazandırmak amacıyla, taban astarından kesilen parçalar çiriş tozu çözeltisiyle yapıştırılır. Bu parçaların isimleri; ayakkabının arkasında kullanılan için “fort”, ön kısmında kullanılan için “bombe” şeklindedir. Hazır durumdaki sayanın iç yüzeyine çiriş tozu sürülür ve üzerine küçük bez parçaları yapıştırılır. Böylece, sayanın kenarından dikilen astarın tutturulması sağlanır.

Üretimin ilerleyen aşamasında, sayanın kalıptan çıkarılmasını kolaylaştırmak için kalıbın ön ve arka kısımlarına sabun sürülür ve kâğıt parçaları yerleştirilir. Saya, kalıbın üzerine geçirilir ve kenarları danilya adlı aletle çekilerek gerdirilir, ardından tel çivilerle kalıba sabitlenir. Ayakkabının ön ve arka taban kısımlarında potluk oluşmaması amacıyla tel çiviler sık aralıklarla çakılır. Bu tel çiviler, esasen geçici olup taban monte edilmeden önce çıkarılmak üzere kullanılır. Kalıba yerleştirilen sayanın tam olarak oturması için çekiçle kalıbın çeşitli bölümlerine hafifçe vurularak şekillendirme yapılır. Falçata ile kenardaki fazla deri parçaları kesilerek temizlenir.

Kalıba sabitlenmiş saya, taban astarına “ilinti dikme” adı verilen bir el dikişi tekniğiyle veya yapıştırıcı yardımıyla birleştirilir. İlinti dikişi, uç kısmı içe hafif eğik olan ilinti tığının astara sokulması ve iğnenin bu noktaya batırılmasıyla iki katlı el dikişi şeklinde uygulanır. Kullanılan iplik, bal mumu ile mumlanmış iki veya üç katlı keten ipliğidir. Dikiş ya da yapıştırmanın tamamlanmasının ardından, taban köselesi kesilir ve bıçağın rahat kesim yapabilmesi için kösele belirli bir süre suda bekletilir. Bu işlem, köseleye çakılacak tahta çivilerin şişerek sağlam durmasını da sağlar. Ayrıca kösele zamanla aşındığında tahta çiviler de aşınır ve bu sayede tabanda açılma meydana gelmez.

Suda bekletilen kösele, tel çiviler 20 dakika kadar bekletilip çıkarıldıktan sonra kalıpta gergin duran sayanın altına yerleştirilir. Taban kenarına bıçakla iz açılır ve kasaburuk adlı alet çekiç yardımıyla bu izler üzerinde delikler açar. Ardından her bir deliğe tahta çivi çakılır. Tabanın yan kenarlarındaki fazla parçalar falçata ile kesilerek düzeltilir ve petatir adlı aletle yan kenarlara şekil verilir; bu işleme piyanta adı verilir.

Piyanta işlemi tamamlandıktan sonra, ayakkabının ökçesi yapıştırıcı ve 5x22 mm ölçülerindeki tel çiviler yardımıyla monte edilir. Ökçenin kenarları ve alt yüzeyi cam parçalarıyla kazınır, zımpara ile düzeltilir ve siyah reçine boyasıyla boyanır. Kenar kısımlarına, ocakta ısıtılan labunya sürülerek cilalama yapılır. Ayakkabı, kalıp üzerinde iki gün kadar bekletilerek formunun sabit kalması sağlanır. Son aşamada kanca yardımıyla kalıptan çıkarılan ayakkabının iç yüzeyinde görülen tahta çivi uçları el raspasıyla kırılır ve törpülenerek düzeltilir. İç astar, çiriş tozu kullanılarak iç tabana yapıştırılır. Topuk kenarlarına filo bıçağıyla izler açılarak desen oluşturulur ve cilalama işlemiyle üretim tamamlanır. Böylece Arapgir tahta çivili ayakkabı, kullanıma hazır hâle gelir.

Modellerin Özellikleri

Arapgir tahta çivili ayakkabının farklı modelleri, şekil ve işlev yönünden farklılık taşır:

• Maskeretli Model: Ön burun kısmına enine doğru parça dikilir.
• Normal Model: Düz yapılıdır, önden bağcıklı veya bağcıksız olabilir.
• Yemeni Kalıbı Modeli: Burun kısmı dardır.
• Atkılı Model: Ön kısmı düz, taban kenarından kayışlıdır.
• Önü Havuzlu Model: Normal modelin ön kısmına enine dikim yapılır.
• Parça Göbekli Model: Ön kısmına uçtan yukarı doğru havuzlu dikiş yapılır.
• Bağcıklı Zımbalı Model: Ön yüzünde zımba ile oluşturulmuş motifler bulunur.
• Bocçiksiz ve Bocçikli Yemeni Modeli: Fileto kısmı uzun olan modeller pöçüklü/bocçikli olarak adlandırılır.
• Çarık Tipi Model: Sandalete benzer ve karyoka adıyla da bilinir.
• Piyantalı Model: Taban yan kenarlarının petatir ile şekillendirilmesiyle oluşur, bu işleme “kıtırik yapma” denir.

Coğrafi Sınırda Üretim Zorunluluğu

Arapgir tahta çivili ayakkabının geçmişi bölgeye özgü üretim tekniklerine ve ustalık bilgisine dayanır. Üretimin tüm aşamalarının Malatya ili Arapgir ilçesi sınırları içinde gerçekleştirilmesi zorunludur. Bu koşul, ürünün coğrafi işaret ile tescillenmiş olması nedeniyle önem arz eder ve ürünün ün bağıyla ilişkisini sürdürür.

Denetim Süreci

Denetimler, Arapgir Belediyesi koordinatörlüğünde yürütülür. Denetim kurulunda, Arapgir Belediyesi Kültür ve Sosyal İşler Müdürlüğü, Arapgir Esnaf ve Sanatkârlar Odası ve Arapgir İlçe Halk Eğitim Müdürlüğünden ürün hakkında uzman birer kişi yer alır. Denetimler yılda en az bir kez düzenli olarak yapılır, ancak şikâyet veya ihtiyaç halinde her zaman gerçekleştirilebilir.

Denetimler sırasında:

• Üretimde kullanılan malzeme, araç ve gereçlerin uygunluğu,
• Özellikle tahta çivi kullanımı başta olmak üzere üretim yöntemine uyum,
• “Arapgir Tahta Çivili Ayakkabı” ibaresi ve mahreç işareti ambleminin doğru kullanımı kontrol edilir.

Denetim sonuçları raporlanır ve Türk Patent ve Marka Kurumuna iletilir. Tespit edilen uygunsuzluklar ilgili kişi, kurum veya kuruluşa bildirilir. Denetim mercii, gerektiğinde kamu kurumlarından veya özel kuruluşlardan destek alabilir veya hizmet satın alabilir. Tescil ettiren, hukuki süreçlerin yürütülmesinden sorumludur.