Türkiye’nin kuzeydoğusunda yer alan Ardahan, tarih boyunca farklı uygarlıkların izlerini taşıyan köklü bir geçmişe sahiptir. Yaklaşık 3000 yıllık tarihiyle dikkat çeken bu bölge, Kafkasya’ya açılan stratejik konumu sayesinde birçok medeniyet için önemli bir yerleşim merkezi olmuştur. Ardahan, Selçuklular, Osmanlılar ve Ruslar gibi büyük devletlerin egemenliğinde kalmış, Kurtuluş Savaşı sürecinde ise önemli mücadelelere sahne olmuştur. 1992 yılında yeniden il statüsü kazanan Ardahan, doğal güzellikleri, tarım ve hayvancılığa dayalı ekonomisi, volkanik yapılarla şekillenmiş coğrafyası ve tarihi kalıntılarıyla Türkiye’nin dikkat çeken illerinden biri olarak varlığını sürdürmektedir.

Tarihi

Ardahan ili, yaklaşık 3000 yıllık bir geçmişe sahip olup, tarih boyunca farklı uygarlıkların izlerini taşımaktadır. Bölge, ilk kez M.S. 628 yılında Hazar Türklerinin bir kolu olan Arda Türkleri tarafından fethedilmiş ve bu fetih, Ardahan isminin ortaya çıkmasına neden olmuştur. Ardahan adı, Arda Türklerinin bu topraklara yerleşmesiyle anılmaya başlanmıştır. Ardahan’ın stratejik önemi, onu tarih boyunca farklı medeniyetler için cazip bir yer yapmıştır.

M.S. 1068 yılında, Büyük Selçuklu Sultanı Alparslan’ın Bizans’a karşı kazandığı zaferlerle birlikte Ardahan, Selçuklu topraklarına katılmıştır. Selçukluların Ardahan’daki hâkimiyetinin ardından, 1555 yılında Osmanlı İmparatorluğu, Amasya Antlaşması ile bölgeyi resmi olarak topraklarına katmıştır. Ardahan, Osmanlı döneminde uzun yıllar boyunca idari olarak Kars’a bağlı bir sancak olarak yönetilmiştir. 19. yüzyılın sonlarında ise, Osmanlı-Rus Savaşı’nın (93 Harbi) sonucu olarak, 1878 Berlin Antlaşması ile Rus İmparatorluğu’na bırakılmıştır. Bu, Ardahan’ın yaklaşık 40 yıl sürecek Rus egemenliğine girmesini sağlamıştır.

Rus egemenliği, 1918 yılında Brest-Litovski Antlaşması ile sona ermiş ve Ardahan yeniden Türkiye Cumhuriyeti topraklarına katılmıştır. Ancak, bu dönüşüm, bölgedeki Ermeni ve Gürcü nüfusların yoğun olduğu bir dönemde gerçekleşmiş ve bölgedeki Türk nüfusu, etnik temizlik ve işgal gibi zorlu koşullara maruz kalmıştır. 30 Ekim 1918’de kurulan Milli Şura Hükümeti, Mondros Mütarekesi’ni reddetmiş ve bağımsızlık mücadelesi için adımlar atılmıştır. Ardahan’ın Kurtuluş Savaşı’na katılması, Kazım Karabekir Paşa ve Halit Paşa komutasındaki Türk ordusunun 23 Şubat 1921’de Ardahan’ı geri almasıyla zaferle sonuçlanmıştır. Kazım Karabekir Paşa, bölgenin stratejik önemini vurgulayarak, "Boğazlar Boğazımız, Kars-Ardahan Bel Kemiğimizdir." sözünü söylemiş ve Ardahan’ın Türkiye için kritik bir bölge olduğunu ifade etmiştir.

Cumhuriyetin ilanından sonra, 1926 yılında Ardahan, Kars iline bağlı bir ilçe statüsüne alınmıştır. Ancak, Ardahan’ın il olma süreci 1992 yılına kadar devam etmiştir. 27 Mayıs 1992 tarihinde, 3806 sayılı kanunla Ardahan yeniden il statüsüne kavuşturulmuş ve bağımsız bir yönetim yapısına sahip olmuştur.

Ardahan’ın tarihî süreci, bölgenin Türk milletinin varlık mücadelesinde oynadığı büyük rolü ortaya koymaktadır. Osmanlı ve Rus egemenlikleri, Kurtuluş Savaşı ve sonrasındaki gelişmeler, Ardahan’ın stratejik ve kültürel önemini pekiştirmiştir. 

Coğrafi Yapı

Ardahan, Türkiye'nin Doğu Anadolu Bölgesi'nde, aynı zamanda kısmen Doğu Karadeniz Bölgesi'ne yakın bir konumda yer almaktadır. Bu il, kuzeyde Gürcistan, doğuda ise Gürcistan ve kısmen Ermenistan ile kara sınırlarına sahiptir. Güneydoğusunda Kars, güneyinde Erzurum, batısında ise Artvin illeriyle çevrilidir. Ardahan, Türkiye Cumhuriyeti'nin Kafkaslar'a açılan kapısı olarak stratejik bir coğrafi öneme sahiptir.

Ardahan ili, 5,576 km²’lik bir yüzölçümüne sahiptir ve toplamda 6 ilçeden oluşur: Damal, Göle, Hanak, Posof, Çıldır ve Merkez. Merkez ilçesinde yer alan 7 belediye ve 39 mahalle, ayrıca 227 köy yerleşim alanı bulunur. Ardahan’ın coğrafyası, yüksek ve engebeli dağlarla çevrilmiş olup bu dağlar ilin doğal yapısını büyük ölçüde şekillendirir.

^{Ardahan (Kaynak:Pexels/The KRM)}

İlin kuzeyinde, Yalnızçam Dağları; doğusunda Akbaba Dağı ve Keldağ; güneydoğusunda Allahuekber Dağları ve Kısır Dağı yer alırken, il topraklarının büyük kısmını kapsayan Ardahan Ovası, ortalama 1800 metre rakıma sahip olan yüksek bir plato ile çevrilidir. Ardahan’ın en yüksek noktası, 3,197 metreye kadar yükselen Kısır Dağı'nın doruğudur. Diğer önemli dağlar arasında 3,126 metre yüksekliğindeki Akbaba Dağı ve 3,033 metreye ulaşan Keldağ yer alır.

Ardahan’ın doğal yapısı, volkanik ve tektonik özellikler taşıyan bir araziye sahiptir. Göle Havzası, alüvyal dolgu ile kaplanmış bataklık ve çayırlarla zenginleşmiştir. Ardahan Havzası ise yüksek dağlarla çevrili geniş bir çöküntü alanıdır. Çıldır ve Aktaş gölleri de ilin önemli tektonik çanaklarını oluşturur, bu göllerin etrafı volkanik ve sedimanter arazilerle çevrilidir.

Yüksek dağlar ve engebeli alanların yanı sıra Ardahan’ın zengin doğal yapısı, bölgedeki çeşitli ekosistemlere ev sahipliği yapmaktadır. Bu coğrafi çeşitlilik, ilin hem tarımsal hem de hayvancılık faaliyetlerinde önemli bir rol oynamaktadır. Ayrıca Ardahan, sahip olduğu jeomorfolojik yapı sayesinde birçok dağcılık ve doğa yürüyüşü gibi açık hava sporları için uygun bir alan sunar.

Ekonomik Yapı

Ardahan ilinin ekonomisi büyük ölçüde tarım ve hayvancılıkla şekillenmiş olup sanayi ve turizm sektörlerinde gelişme daha sınırlıdır. Coğrafi yapısının etkisiyle, bu sektörlerdeki faaliyetler büyük ölçüde geleneksel yöntemlere dayanmaktadır. İl ekonomisinin temel yapı taşları arasında hayvancılık ve tarım öne çıkarken, sanayi faaliyetleri sınırlı düzeydedir.

Hayvancılık

Ardahan'ın geniş mera ve çayır alanlarında zengin bitki örtüsü, hayvancılığın gelişmesine olanak sağlamaktadır. En çok sığır ve koyun beslenir. Koyun yetiştiriciliğinde mor ve ak karaman türleri yaygınken, sığır besiciliğinde Doğu Anadolu kırmızısı, vezavod ve kalakan türleri öne çıkmaktadır. Ayrıca arıcılık da gelişmiş bir sektördür. Ardahan, özellikle süt ürünleri üretimi ile tanınır ve bu ürünler büyük şehirler olan İstanbul ve Ankara'ya pazarlanmaktadır.

Tarım

Tarım faaliyetleri, özellikle akarsu boylarında yapılmaktadır. Akdeniz iklimine benzer, kışın soğuk ve yazın kurak geçen iklim şartları nedeniyle, buğday, arpa, çavdar ve az miktarda patates gibi ürünler yetiştirilmektedir. Ancak, tarla tarımına uygun araziler sınırlıdır ve verimli tarım alanları genellikle sulama yapılabilen bölgelere odaklanmıştır.

Sanayi

Ardahan’da sanayi sektörü fazla gelişmemiştir. Bu alanda en büyük işletme, hayvancılığa dayalı ürünler üreten Karset firmasıdır. Ayrıca, ilde süt toplama merkezleri ve küçük çaplı mandıralar yer almaktadır. Ancak imalat sanayi, bölgedeki ekonomik büyümenin lokomotifi olma potansiyeline sahip olup son yıllarda artan yatırımlar ve sanayi bölgelerinin kurulması ile sanayileşme süreci hızlanmıştır. Ardahan'da, gıda ürünleri ve içecek üretimi sanayi sektöründeki en büyük paya sahipken metal ürünleri ve ağaç-mantar ürünleri gibi alanlarda da üretim yapılmaktadır. Bununla birlikte, sanayinin bölge ekonomisindeki payı, ülke genelinin çok altındadır.

Ulaşım ve Altyapı

Ardahan'da son yıllarda ulaşım altyapısının iyileştirilmesine yönelik çeşitli projeler başlatılmıştır. Bu projeler, şehir içi ve şehirler arası ulaşımın daha verimli hale getirilmesi amacını taşımaktadır. Özellikle mevcut yolların genişletilmesi ve iyileştirilmesi üzerine yapılan çalışmalar, trafik yoğunluğunu azaltmayı ve ulaşım sürelerini kısaltmayı hedeflemektedir. Yeni güzergahların eklenmesi, şehir içi ulaşımı kolaylaştıracak ve bölgenin daha iyi bir ulaşım ağına kavuşmasını sağlayacaktır.

Toplu taşıma sistemindeki yenilikler, daha hızlı ve konforlu bir ulaşım sağlamak için tasarlanmıştır. Yeni araçlar ve modern otobüs hatları ile yolcu kapasitesinin artırılması hedeflenirken, akıllı biletleme sistemleri ile ulaşım süreçlerinin daha pratik hale getirilmesi amaçlanmaktadır. Bu değişiklikler, toplu taşıma kullanımını artırmayı ve özel araç kullanımını azaltmayı amaçlamaktadır.

Turizm

Tarihi Yapılar

• Ardahan Kalesi: Ardahan Kalesi, Osmanlı döneminde Kanuni Sultan Süleyman’ın emriyle 16. yüzyıl ortalarında inşa edilmiştir ve 1544 tarihini taşıyan giriş kemeri ile dikkat çeker. Kale, dikdörtgen planlı olup 745 m uzunluğunda sur duvarları ve kare tabanlı çokgen kuleler ile desteklenmiştir. Prehistorik araştırmalar, bölgenin M.Ö. 3500-2000 yıllarına kadar eski yerleşimlere sahip olduğunu ortaya koymuştur.

^{Ardahan Kalesi ve Köprüsü (Kaynak: Ardahan Beldiyesi)}

• Savaşır (Cancak) Kalesi: Posof ilçesinin güneydoğusunda yer alan Savaşır Kalesi, üç yanı vadi ile çevrili sivri bir tepe üzerine kuruludur. Kale, konumuyla savunma açısından stratejik bir nokta oluşturur ve bölgedeki eski yerleşimlerin izlerini taşır.

• Kinzi Kalesi: Ardahan’ın batısında, Bağdeşe (Kinzodamal) köyünün kuzeyinde yer alan Kinzi Kalesi, Bülbülan Yaylası’nın güneydoğusunda bulunur. Kale, dağlık bir alanda savunma amaçlı inşa edilmiş olup bölgenin eski tarihi yapılarından biridir.

• Sevimli Kalesi: Hanak ilçesinin güneydoğusunda, Kura Nehri vadisinde sarp bir tepe üzerine kurulmuştur. Sevimli Kalesi, yarımada biçimli bir alanda yer alır ve stratejik bir konumda bulunur.

• Kalecik Kalesi: Göle ilçesinin Kalecik köyü yakınlarında, Kura Vadisi’nin kesiştiği noktada sarp bir alanda yer alır. Kale, çevresindeki dere ve vadi ile doğal savunma özelliklerine sahip olup tarihi öneme sahiptir.

• Şeytan Kalesi: Çıldır ilçesinin Yıldırımtepe köyü civarında yer alan bu kale, Ortaçağ’a tarihlenmektedir. Sarp bir alana inşa edilmiş olup bölgenin eski savunma yapılarından biridir.

• Kurtkale: Çıldır ilçesinin kuzeydoğusunda, Gürcistan sınırına yakın bir noktada yer alır. Kale hakkında kesin bilgilere ulaşılamamış olsa da, bulunduğu bölgenin tarihi ve stratejik önemi büyüktür.

• Kazan Kale: Ardahan’ın kuzeydoğusunda, Kura Vadisi’ne hakim bir konumda yer alır. Tarihi kesin olarak belirlenememiş olan Kazan Kale, çevresindeki eski yerleşim izleriyle dikkat çeker.

• Altaş (Ur) Kalesi: Ardahan-Hanak karayolunun 18. km’sinde, Altaş köyünün doğusunda yer alır. 7.-8. yüzyıldan beri var olduğu tahmin edilen kale, bölgenin erken dönem yapılarından biridir.

• Kırnav Kale: Hanak ilçesinin güneyinde, Hanak Çayı kenarında yer alır. Ardahan Kalesi ile benzer duvar tekniklerine sahip olan kalenin yapım tarihi kesinleşmemiştir.

• Ardahan Merkez Mevlit Efendi Camii: 1701 yılında inşa edilen cami, Halil Efendi Mahallesinde yer alır ve Osmanlı mimarisini yansıtan yapısıyla dikkat çeker. Son yıllarda bazı bölümleri yenilenmiştir.

• Posof Merkez Camii: 1868 yılında inşa edilen cami, Osmanlı dönemi mimarisini yansıtır. Cami, taş işçiliği ile dikkat çeker ve doğusunda tarihi bir lahit bulunmaktadır.

• Derviş Bey Camii: 1869 yılında inşa edilen cami, Ardahan Tugay Komutanlığı'nın yanında yer alır. Camiyi farklı kılan unsurlardan biri, dış cepheye yazılan "İslamdan daha yüksek bir şeref yoktur" ibaresidir.

• Akçakale Ada Şehri Kalıntıları: Çıldır Gölü’nde yer alan Akçakale Adası, hem doğal güzellikleri hem de arkeolojik sit alanı olarak önemli bir yerdir. Akçakale köyünün batısındaki bu alan, eski yerleşim izlerini taşır.

Yöresel Mutfak

• Un çorbası
• Kesma Aşı
• Höre Aşı
• Keleçoş
• Cinar çorbası
• Kelemkeşir çorbası
• Puşruk Aşı
• Ayran Çorbası
• Süt Çorbası
• Evelik Çorbası
• Pışırık Aşı

Yerel Yönetim

Vali

Eskişehir'de aktif olarak Valilik görevini Hayrettin Çiçek yürütmektedir. Çiçek, 9 Ağustos 2023 tarihli ve 2023/376 sayılı Cumhurbaşkanlığı Atama Kararı ile Ardahan Valisi olarak atanmıştır.