İnegöl Çıbrıkası, Türkiye’nin Bursa ili İnegöl ilçesinde yetiştirilen ve Latince adı Satureja hortensis olan bir baharat bitkisinin, halk arasında bilinen adıyla çıbrıkanın, toprak üstü kısımlarının kurutulup öğütülmesiyle elde edilen yerel bir üründür. Kekik türleriyle akraba olan bu bitki, ince tüylü, çatallaşan gövdesi ve mızrak biçimli yapraklarıyla tanınır; beyaz, pembe ve eflatun renklerde çiçekler açar. İnegöl çıbrıkası, özellikle et yemekleri ve çorbalarda kendine özgü aromasıyla kullanılırken bazen zeytinyağı ve limonla da tüketilebilir. Üretimi, tohumdan fide yetiştirme, şaşırtma, tarlaya dikim, sulama, gübreleme, hasat ve kurutma gibi aşamalardan oluşur ve tüm bu süreçler İnegöl coğrafi sınırları içinde gerçekleşir.

^{İnegöl Çıbrıkası (İnegöl Belediyesi)}

Sınıflandırma

İnegöl çıbrıkası, Latince adı Satureja hortensis olan ve halk arasında “çıbrıka” veya “sater” olarak bilinen bitkinin toprak üstü kısımlarının uygun tekniklerle işlenip kurutulmasıyla elde edilen bir baharat ürünüdür. Kekik türleriyle akraba olan bu bitki, Satureja cinsinin bir üyesi olup Lamiaceae (ballıbabagiller) familyasına aittir. İnegöl çıbrıkası, öğütülmüş baharat sınıfında yer almakta ve özellikle et yemeklerinde ve çorbalarda kullanımıyla öne çıkmaktadır. Ürünün kuru maddesindeki uçucu yağ oranı en az %1 (1 ml/100 g) düzeyindedir.

Coğrafi İşaret ve Koruma

İnegöl çıbrıkası, Türkiye’de coğrafi işaret olarak 06 Haziran 2023 tarihinde 1374 numara ile tescillenmiştir. Başvuru numarası C2022/000099 olup başvuru tarihi 10 Mart 2022’dir. Coğrafi işaret türü “mahreç işareti” olarak belirlenmiş ve tescil sahibi İnegöl Belediyesi’dir. Ürünün yetiştirildiği ve üretildiği sınır, Bursa ili İnegöl ilçesi olarak tanımlanmıştır. Ürün veya ambalaj üzerinde “İnegöl Çıbrıkası” ibaresi ve mahreç işareti ambleminin bulunması zorunludur; ambalajda yer alamıyorsa, işletmede görülebilir şekilde bulundurulması gerekir.

Botanik Özellikler

İnegöl çıbrıkası, 10–35 cm arasında boylanabilen, dallı ve çatallaşan bir gövde yapısına sahiptir. Gövdesi yeşil veya kırmızımsı-yeşil renk tonlarında olup ince tüylerle kaplı ve küçük gözeneklidir. Yaprakları mızrak şeklinde, karşılıklı dizili, kenarları bütün ve uçlara doğru sivrilmiş, kenarları hafif halkalı, yeşil renk tonlarındadır. Çiçeklenme döneminde beyaz, pembe ve eflatun tonlarında çiçekler açar.

Yetiştiricilik ve Üretim Metodu

Bahçe/Tarla Tesisi

İnegöl çıbrıkası yetiştiriciliğinde öncelikle çıbrıka tohumları gereklidir. Tohumların doğrudan tarlaya ekilmesi zor olduğundan, öncelikle fideliğe ekilip fideye dönüştürülmesi tercih edilir. Fideler, toprak üstünde gelişim gösterdikten sonra, tarla veya bahçe alanlarına şaşırtma yöntemiyle (fideyi daha geniş alana alarak kök ve gövde gelişimini sağlamak amacıyla) dikilir. Çiçeklenme döneminde beyaz, pembe veya eflatun renkli çiçekler görülür. Kullanılacak tohumlar, bir önceki üretim döneminde hasat öncesi tohumluk ayrılan bitkilerden elde edilir.

Fideliklerin hazırlanmasında genellikle 1–2 m en, 10–15 m boy ve 15–20 cm yükseklik ölçüleri önerilir. Yerden yeterli yüksekliğe sahip olmayan fideler hastalık ve zararlılara karşı daha duyarlıdır. Fideliğin süzek özellik kazanması için tabana çakıl, çalı-çırpı gibi uygun malzemeler yerleştirilir. Ekim öncesinde toprak, yanmış çiftlik gübresiyle karıştırılarak hazırlanır. Dikim işlemi elle veya uygun makinelerle yapılabilir. İdeal koşullarda tohumlar yaklaşık üç haftada fide haline gelir.

Toprak ve İklim Koşulları

Çıbrıka yetiştiriciliği için organik maddece zengin, suyu iyi süzen, tınlı veya kumlu-tınlı topraklar uygundur. Fideliklerde ekim dönemi, eylül-aralık ayları veya iklim koşullarına bağlı olarak şubat-mart aylarıdır. Çimlenme için toprak sıcaklığı 20–24°C aralığında olmalıdır. Toprağın ve fideliğin havalandırılması, bitki sağlığını korumak için önemlidir. Ekim yapılacak alan, sonbaharda sürülüp ilkbaharda diskaro ve tırmık işlemleriyle düzlenerek dikime hazırlanır. Fideler, 10 cm boya ulaştıklarında şaşırtma yöntemiyle tarlaya alınır.

Gübreleme

Bitkinin gübre ihtiyacının belirlenmesi için toprak ve yaprak analizleri yapılması önerilir. Bu doğrultuda çiftlik/ahır gübresi ya da ticari gübreler kullanılabilir.

Sulama

Tohum ekimi sonrası çimlenme döneminde fidelik toprağı, nemini kaybetmemesi için iki-üç günde bir veya gerekirse günlük sulanır. Fideler toprak yüzeyine çıktıktan sonra sulama sayısı azaltılarak aşırı sulamaya bağlı hastalıkların önüne geçilir. Sulama karık, damla veya yağmurlama yöntemleriyle yapılır. Fide dikimi sonrası yağmurlama sulama tercih edilir; ilerleyen süreçte günlük veya gün aşırı sulama uygulanabilir. Bitkiler toprağa uyum sağladıktan sonra sulama haftada bir yapılabilir. Yaz ayları ve biçim sonrası sulamalar, verim ve bitki ömrü açısından gereklidir. Damla sulama, su tasarrufu ve kalite açısından etkili bir yöntemdir.

Zirai Mücadele

Yetiştiricilikte kullanılacak tohum ve fidelerin sağlıklı ve hastalıksız olması gerekir. Fidelikler temiz, hastalıklardan arındırılmış alanlarda kurulmalıdır. Aşırı sulama ve yetersiz havalandırmadan kaçınılmalıdır. Yabancı ot, hastalık ve zararlılarla mücadele gerekirse kimyasal veya mekanik yöntemlerle yapılır; kullanılan ürünler ilgili mevzuata uygun olmalıdır.

Hasat ve Kurutma

Hasat, bitkinin uçucu yağ içeriğinin en yüksek olduğu %50 veya tam çiçeklenme döneminde yapılır. Gün içindeki hasat saati bile uçucu yağ miktarını etkileyebilir; örneğin öğleden sonra biçilen ürün, sabah hasat edilenden daha fazla yağ içerebilir. Geç hasat, bitkide odunlaşmaya yol açabilir. İlk üretim yılında derin biçimden kaçınılmalıdır; aksi halde kökler kış zararına uğrayabilir. İlk yıl ekilen ürün çoğunlukla biçilmez. Sonraki yıllarda, koşullara bağlı olarak yılda üç biçim yapılabilir.

Hasat sırasında dallar koparılmadan, bıçakla ve yerden yaklaşık 15 cm yukarıdan kesilerek alınmalıdır; köklere zarar verilmemesi gerekir. Hasat elle veya geniş alanlarda makineyle yapılabilir. Hasat sonrası sulama ve yabancı ot temizliği yapılır.

Hasat edilen bitkiler tarladan hızlıca toplanır ve temiz, gölge bir alana kurutmaya götürülür. Kurutma sırasında serme kalınlığı 20 cm’yi aşmamalı, dallar altüst edilerek havalandırılmalıdır. Kurutma sıcaklığı 30–35°C aralığında tutulur. Gölgede kurutma, kaliteyi korur. En uygun yöntem, yerden 50 cm yükseklikte, alttan havalanabilen ızgaralar üzerinde kurutmadır. Kararmış bölümler varsa ayıklanır. Modern kurutma yöntemleri olarak etüv veya kurutma tüneli de kullanılabilir. Kurutulan bitkiler, uygun şekilde öğütülerek baharat haline getirilir.

Depolama ve Muhafaza

Kurutulmuş ve işlenmiş ürünler, gıda ile temasa uygun kap veya çuvallara alınır. Ürünlerin en kısa sürede pazara ulaştırılması hedeflenir. Depolama ve taşımada serin, kokusuz, temiz ve kuru alanlar tercih edilmelidir.

Piyasaya Arz

İnegöl çıbrıkası, dökme şekilde veya uygun ambalajlarda, ilgili gıda mevzuatına uygun etiket bilgileriyle piyasaya sunulur.

Coğrafi Sınır ve Üretim Bağlantısı

Ürünün yetiştirildiği coğrafi sınır (İnegöl ilçesi) ile ün bağı bulunmaktadır. Bu nedenle, yetiştiricilik ve üretim süreçlerinin tamamının bu coğrafi sınırda gerçekleştirilmesi zorunludur.

Denetim

Denetim faaliyetleri İnegöl Belediyesi koordinasyonunda, İnegöl İlçe Tarım ve Orman Müdürlüğü katılımıyla en az üç kişilik bir denetim merci tarafından yürütülür. Denetimler yılda en az bir kez yapılır; şikayet durumunda veya gerektiğinde ek denetimler yapılabilir. Denetim raporları, 6769 sayılı Sınai Mülkiyet Kanunu uyarınca her yıl Türk Patent ve Marka Kurumuna sunulur. Denetim merci, üretim yöntemi, hasat, kurutma, depolama, muhafaza ve coğrafi işaret kullanım biçimlerinin uygunluğunu değerlendirir ve gerektiğinde kamu veya özel kurumlardan uzman destek alabilir.