Borçka, Türkiye’nin kuzeydoğusunda, Artvin iline bağlı bir ilçedir. İlçe merkezi Çoruh Nehri vadisinde, Artvin–Hopa Karayolu üzerinde konumlanmıştır; idari sınırları 762 km²’lik bir alanı kaplar ve rakımı ortalama 125 m’dir. İl merkezine 30 km, Hopa’ya 36 km uzaklıktadır; 36 köy ve bir merkez yerleşim biriminden oluşur.

^{Borçka Karagöl (Türkiye Kültür Portalı)}

Tarih

Borçka ve çevresinin yerleşik tarihine ilişkin en eski izler, Orta Asya’dan gelen Hurriler’in M.Ö. 2000 yıllarında bölgede devlet kurduğunu gösterir. Hitit İmparatorluğu’nun yıkılması sonrasında Urartular, yöreye kadar yayılarak M.Ö. 720–714 arasında egemenlik sürmüştür. Ardından M.Ö. 720–714 arasında Kimmerler, M.Ö. 655’te Sakalar ve daha sonra Arsaklılar (Partlar) bölgeye hâkim olmuş; bu karmaşık etnik-kültürel geçişler, Borçka’nın çok katmanlı geçmişine işaret eder.

M.S. 576 yılından itibaren Bizans İmparatorluğu, Doğu Roma’nın en doğu savunma hattı olarak Borçka’yı yönetmeye başladı. 645’te Halife Osman komutasındaki İslam orduları, Bizans güçlerini yenerek bölgeyi kısa süreliğine denetim altına aldı; Emeviler, Hazar Türkleri ve Gürcü Bagratlı Krallığı dönemleri ise bölgenin sürekli el değiştiren bir kavşak niteliğini pekiştirdi.

Büyük Selçuklu Devleti’nin 11. yüzyıl ortalarındaki genişlemesiyle 1063’te Borçka, Artvin ve çevresi Selçuklu yönetimine katıldı. 13. yüzyılda Moğol istilaları, bölgedeki siyasi düzeni geçici olarak sarstı; ancak coğrafi zorluklar, Moğol hâkimiyetinin yerel ölçekte kalıcılaşmasını engelledi.

Osmanlı imparatorluk sistemi içinde Borçka, Yavuz Sultan Selim’in 1490–1512 yılları arasında Trabzon Valisi iken düzenlediği seferlerle resmî olarak Osmanlı topraklarına dahil edildi. 1551’de Ardanuç Sancağı’na bağlanan bölge, sonraki yüzyıllarda eyalet ve sancak değişimleriyle Osmanlı idari hiyerarşisinin bir parçası olarak yönetildi.

1877–1878 Osmanlı‑Rus Savaşı sonrasında imzalanan Kars‑Ardahan Antlaşması ile Borçka, Artvin, Ardahan ve Batum’la birlikte Rusya’ya bırakıldı. Bu dönemde, bölge sınır komşuluğu nedeniyle sık sık çatışmalara sahne oldu. Mondros Mütarekesi’nden hemen sonra (30 Ekim 1918) İngilizler; ardından Gürcü güçler Borçka’yı işgal etti. Gürcü yönetimi, 9 Şubat 1921’de TBMM’nin ültimatomuyla sona erdi ve 7 Mart 1921’de Borçka ile birlikte Artvin vilayetinin doğu kırsalı kesin olarak Türkiye Cumhuriyeti sınırlarına katıldı.

Yeni Türkiye Cumhuriyeti’nin idari düzenlemeleri çerçevesinde Borçka, 7 Temmuz 1921’de bucak merkezi olarak teşkilatlanmaya başladı. 26 Haziran 1926 tarihli ve 877 sayılı kanunla bucak yapısı resmîleştirilirken, 28 Mayıs 1928 tarihli 1288 sayılı kanunla yeniden ilçe statüsü kazandı. Bu tarihten itibaren Borçka, Artvin ilinin kıyı bölgesindeki önemli ilçe merkezlerinden biri olarak idari yapılanmasını korumaktadır.

Bu süreçler boyunca Borçka, sürekli olarak farklı kavim ve imparatorlukların sınırında bulunmuş; coğrafî konumu, tarih boyunca hem stratejik bir savunma hattı hem de kültürel bir geçiş koridoru işlevi görmüştür. Bugün ilçe, çok katmanlı tarihî mirasını; antik savunma kalıntıları, Osmanlı dönemi eserleri ve Cumhuriyet’in kuruluş aşamasına tanıklık eden idari belgelerle birlikte sergilemektedir.

Coğrafya ve İklim

Borçka, Doğu Karadeniz’in derin Çoruh Vadisi tabanında, sarp dağlarla ve sık orman örtüsüyle çevrili bir yerleşim merkezidir. İlçe merkezine denizden 36 km uzaklıkta, 125 m rakımda konumlanan Borçka; batıda Hopa, güneyde Artvin ve Murgul, doğuda Şavşat, kuzeyde ise Gürcistan sınırlarıyla çevrilidir.

Yeryüzü şekilleri, başlıca Karçal Dağları’nın 3 414 m’yi aşan zirveleri ile Çoruh Vadisi’ni ikiye bölen sarp sırtlardan oluşur. Balıklı Dağı ve Cankurtaran Geçidi, vadinin güneyinde geçit imkânı sunan en önemli noktalardır. Bu ana kütlelerin uzantısı olarak yükselen irili ufaklı tepeler, derin vadiler ve birbirinden keskin sırtlarla örülü bir arazi karakteri ortaya çıkarır. Tarıma elverişli topraklar, vadi tabanındaki sınırlı düzlüklerle belli vadilerle kısıtlıdır; ilçe sınırları içinde düz ova neredeyse yoktur.

Çoruh Nehri, Artvin yaylalarından doğarak Borçka sınırları içinde Murgul, İçkale ve Deviskel dereleri ile birleşir; Aralık, Karşıköy ve Güreşen derelerinin sularını da alarak Gürcistan’a doğru akıp gider. Bu hızlı akışlı nehir ağı, hem su gücüne hem de taşkın riskine işaret eder.

İklim, tüm ilçe ölçeğinde Karadeniz iklimi etkisi altındadır ancak yükselti farklılıkları nedeniyle bölgesel varyasyonlar görülür. Çoruh Vadisi tabanında, kıyıya kıyasla biraz daha ılıman ve görece az yağışlı bir mikroklima hüküm sürerken, kıyı kesimlerinde yıl boyunca bol yağış ve yüksek nem oranı kaydedilir. Yüksek zirvelerde ise kışlar uzun, soğuk ve sürekli kar örtülü; yazlar ise serin ve kısa süreli geçer.

Bitki örtüsü, deniz seviyesinden yüksek dağ eteklerine doğru kademeli bir dönüşüm sergiler. Vadi tabanında tarım için ayrılan düzlükler dışında hemen her noktada orman hakimdir. Alçak kesimlerde meşe, kestane ve kızılağaç karışımları; orta irtifalarda kayın ve gürgen gibi geniş yapraklı ağaç toplulukları; daha yükseklerde ise ladin, köknar ve çam ağırlıklı iğne yapraklı ormanlar yaygındır. Zirve yakınlarındaki alpin çayır ve mera ekosistemleri ise çeşitliliği tamamlar.

Nüfus ve Demografi

Borçka ilçesi, Artvin ilinin kuzeydoğusunda yer almakta olup 1 belediye, 4 mahalle ve 36 köy yerleşim biriminden oluşan bir idari yapıya sahiptir. 2007 yılı Genel Nüfus Sayımı verilerine göre ilçenin toplam nüfusu 29.079 olarak kaydedilmiştir. Bu sayının 10.433’ü ilçe merkezinde, 18.646’sı ise köylerde yaşamaktadır. 2009 yılında nüfus 24.343’e gerilerken, güncel TÜİK verilerine göre 2023 itibarıyla Borçka’nın toplam nüfusu 22.288 kişidir. Bu düşüş, ilçede uzun süredir devam eden kırsal nüfus kaybını ve göç eğilimini açıkça yansıtmaktadır.

İlçenin coğrafi yapısı, nüfusun mekânsal dağılımını belirleyen temel faktördür. Ormanlarla kaplı ve dağlık bir topoğrafyaya sahip olan Borçka’da yerleşim, ağırlıklı olarak vadilerdeki tarıma elverişli dar düzlüklerde yoğunlaşmaktadır. İlçe merkezinde toplu yerleşim modeli hakimken, köylerde ise engebeli arazi nedeniyle dağınık yerleşim yapısı görülmektedir. Bu da, kırsal altyapı hizmetlerinin sunumunda zorluklara yol açmakta ve zamanla göçü teşvik eden etkenlerden biri haline gelmektedir.

Borçka’da göç olgusu özellikle genç nüfus arasında belirgindir. Eğitim ve istihdam olanaklarının sınırlı olması, ilçe dışına ve büyükşehirlere yönelik hareketliliği artırmıştır. Bu durum, nüfusun yaş ortalamasının yükselmesine ve kırsal alanlarda nüfus yoğunluğunun seyrelmesine neden olmaktadır. Buna rağmen, ilçede mevsimsel tarımsal faaliyetler nedeniyle belirli dönemlerde nüfus geçici olarak artış gösterebilmektedir.

Tarım sektörü, ilçedeki nüfusun önemli bir bölümünün geçim kaynağını oluşturmaktadır. Özellikle çay, fındık ve tütün üretimi ile orman ürünleri, kırsal kesimde yaşayan halkın temel ekonomik faaliyet alanlarını teşkil eder. İlçede kamuya ait 1 adet ve özel sektöre ait 2 adet çay fabrikası bulunmaktadır. Bu tesisler, yerel istihdama katkı sağlamakta ve tarımsal üretimin pazarlanmasına olanak tanımaktadır.

Genel olarak değerlendirildiğinde, Borçka’nın nüfus ve demografik yapısı; coğrafi sınırlamalar, ekonomik olanakların kısıtlılığı ve sosyal hizmet altyapısındaki dengesizlikler nedeniyle dinamik bir değişim süreci içindedir. İlçenin sürdürülebilir kalkınması açısından, nüfusun yaş ve cinsiyet yapısına uygun hizmet planlaması, göçü azaltacak yerel istihdam projeleri ve kırsal altyapının güçlendirilmesi önemli ihtiyaçlar arasında yer almaktadır.

Ekonomi

Borçka ilçesi, Artvin’in doğusunda, Karadeniz dağ silsilelerinin iç kesimlerinde yer alması nedeniyle tarımsal faaliyetler açısından sınırlı olanaklara sahip bir coğrafyada konumlanmıştır. Engebeli topoğrafya ve dar vadi yapısı, ilçede tarım yapılabilecek alanları büyük ölçüde kısıtlamaktadır. Ancak, bu sınırlılıklara rağmen Borçka ekonomisi, doğal kaynakların rasyonel kullanımı ve küçük ölçekli yerel üretim yapılarıyla ayakta durmaktadır.

Tarım, ilçenin kırsal ekonomisinde önemli yer tutar. Çay ve fındık üretimi, özellikle vadi yamaçlarına kurulu köylerde yaygındır ve yöre halkının temel geçim kaynaklarından biridir. 1984 yılında faaliyete geçen Muratlı Çay Fabrikası, ilçedeki çay üretiminin işlenmesini sağlayan temel sanayi tesisidir. 2002 yılı verilerine göre 18.379 dekar alanda faaliyet gösteren 4.008 üreticiden 13.507 ton yaş çay alımı yapılmış ve bu ürünlerden 2.015 ton kuru çay üretilmiştir. Fabrika bünyesinde yaklaşık 620 kişiye istihdam sağlanmaktadır.

Ormancılık ve orman ürünleri de ilçe ekonomisinin bir diğer önemli alanıdır. Zengin orman varlığı, kereste ve mobilya sektörüne yönelmiş küçük ölçekli marangoz atölyelerinin gelişmesini sağlamıştır. İlçede faal durumda olan 17 marangoz atölyesi, genellikle üçer kişilik istihdam kapasitesine sahiptir. Ayrıca 4 adet Tarımsal Kalkınma Kooperatifi ile özel sektöre ait çeşitli küçük tesisler, orman ürünlerini işleyerek bölge ekonomisine katkı sunmaktadır.

Hayvancılık, ilçede tamamen iç tüketime dönük olarak yürütülmektedir. 2002 yılı verilerine göre ilçede 10.760 büyükbaş ve 3.453 küçükbaş hayvan mevcuttur. Hayvancılık faaliyetleri özellikle kırsal köylerde sürdürülen geleneksel yöntemlerle yapılmakta; sanayi ölçeğinde süt ya da et işleme tesisi bulunmamaktadır.

Arıcılık ise özellikle orman köylerinde yaygın bir uğraş alanıdır. İlçede 10.711 fenni kovan ve 2.080 karakovan kayıtlıdır; yıllık bal üretimi ortalama 255 ton civarındadır. Bu üretim, hem aile geçimine destek olmakta hem de yöresel ürünlerin pazarlanmasında rol oynamaktadır. Ayrıca, ilçede iki adet alabalık üretim tesisi faaliyet göstermekte olup, bu tesisler hem iç piyasaya hem de bölgesel tüketime yönelik üretim gerçekleştirmektedir.

Borçka ekonomisinde kooperatifleşme de yaygın bir örgütlenme biçimidir. İlçede 22’si tarımsal kalkınma, 1’i motorlu taşıyıcılar, 1’i minibüsçüler, 1’i esnaf ve kefalet, 1’i konut, 1’i damperli kamyoncular kooperatifi olmak üzere toplam 27 kooperatif faaliyet göstermektedir. Bu yapılar, küçük üreticilerin örgütlü üretim, pazarlama ve finansman sorunlarını aşmalarına yardımcı olmaktadır.

Turizm açısından Borçka, önemli bir potansiyele sahip olmakla birlikte bu potansiyelin ekonomik getirileri sınırlı düzeydedir. Karçal Dağları’nın eteklerinde yer alan yaylalar (Karçal Yaylaları, Küçük Yayla), dağ yürüyüşleri ve doğa turizmi için elverişlidir. Vergetil Sırtı, Soğuksu ve Beyazsu gibi doğal kaynaklar; Karagöl ve Yıldız Gölü gibi buzul gölleri ise ekoturizm açısından değerlidir.

Aralık Köyü sınırları içindeki Karagöl, kampçılık ve doğa gözlemi açısından önemli bir çekim merkezidir. Balıkçılık (özellikle alabalık) ve av turizmi (ayı, domuz, çakal, tilki, kurt, dağ keçisi, vaşak gibi türler) Borçka’nın diğer potansiyel ekonomik alanlarını oluşturmaktadır. Ancak bu faaliyetler henüz sınırlı ölçekte ve mevsimsel olarak yürütülmektedir.

Genel olarak değerlendirildiğinde, Borçka’nın ekonomisi; küçük ölçekli tarım, hayvancılık, ormancılık, arıcılık ve sınırlı sanayi etkinlikleri ile çeşitlenmiştir. Doğal kaynakların korunarak kullanımı ve turizm potansiyelinin altyapı yatırımlarıyla desteklenmesi, ilçenin ekonomik sürdürülebilirliği açısından öncelikli adımlar arasında yer almaktadır.

Turizm ve Kültür

Borçka, kültür turizmi, yayla turizmi, kano‑rafting, dağ ve doğa yürüyüşü, kamp‑karavan turizmi, sportif olta balıkçılığı, kuş gözlem, botanik inceleme, yaban hayatı izleme, Jeep safari ve inanç turizmi gibi çok çeşitli etkinliklere imkân veren potansiyele sahiptir. Doğal ve tarihî değerler arasında Camili‑Maçahel Vadisi’ndeki anıt ağaçlarla bezenmiş ormanlar, Karagöl adıyla anılan buzul gölleri, Çoruh Nehri üzerinde düzenlenen kano‑rafting turları ve İbriga Şapeli gibi 19. yüzyıla tarihlenen yapı öne çıkar. İlçede hayvancılık ve çobanlık, halk hekimliği ve veterinerliği, geleneksel tiyatro, halk oyunları, yöresel müzik ve sazlar, el sanatları ile halk mimarisi geleneksel pratikler arasında yer alır.

Mutfak

Artvin yöresinin zengin mutfak geleneği, Borçka’da da kendini gösterir. İlçede günlük sofralarda ve özel günlerde pek çok geleneksel lezzet hazırlanır. Süt ve süt ürünlerine dayalı yemekler arasında peynir kuymağı ve kaymak kuymağı öne çıkar. Dağ otlarından yapılan yemeklerde ise dağ pancarı, kuş yemeği, gımı gibi bitkiler kullanılır.

Hamur işleri arasında Laz böreği, katmer, erişte ve hınkal gibi çeşitler yaygındır. Et yemeklerinde ise kışlık kavurmave ağaç şiş kebaplar dikkat çeker. Taneli yemekler olarak keşkek, gendima, herisa ve şilav bilinir. Tatlılar arasında ise hasuta, kaysefe, zurbiyet ve ballı lokum yer alır. Ayrıca yöreye özgü püşürük çorbası, ayran çorbası, tutmaç ve çinçar çorbası, bölge halkının sofralarında sıkça tercih edilen çorbalardandır.