Akçadağ halısı, Türkiye’nin Malatya iline bağlı Akçadağ ilçesi ve çevresinde, özellikle Kürecik ve Ören yörelerinde üretilen, coğrafi işaret tescilli bir el dokuması halıdır. Kırmızı rengin hâkim olduğu bu halılarda, siyah, lacivert ve diğer canlı renkler de kullanılırken, ipler genellikle yünün doğal renginden veya kök boyalarla elde edilen renklerle boyanır. Halı dokumasında Gördes düğümü tekniği uygulanır ve bir desimetrekarede yaklaşık 670 ila 700 düğüm bulunur. Geleneksel motifler, Akçadağ halısının en belirgin ayırt edici özelliğidir; “eli belinde kız”, “koç boynuzu”, “su yolu” ve “akrep/nık” gibi motifler, yöredeki kültürel birikimi yansıtır. Halının kompozisyonunda, geometrik ve bitkisel desenler simetrik olarak düzenlenir; bazen ortasında göbek veya göl denilen büyük motifler bulunur. 

Tarihçe ve Üretim Kültürü

Akçadağ halısı, bölge halkının uzun bir dönemdir sürdürdüğü el dokuma geleneğinin bir ürünüdür. Osmanlı Devleti’ne ait çeşitli salnamelerde, Akçadağ’da dokunan halı ve kilimlerin varlığı kayıt altına alınmıştır. Hicri 1310 (1892) tarihli Mamure tül Aziz salnamesinde, Akçadağ’da üretilen halı ve kilimlerin zarifliği ve güzelliği vurgulanmış, bu el sanatlarının ücra yerleşimlerde gelişmiş olması dikkat çekici bulunmuştur. Yine Osmanlı kayıtlarında, Akçadağ içindeki Kürne (günümüzde Küçükkürne olarak anılmaktadır) ile Kürecik aşiretleri ve Hasan Çelebi nahiyesindeki kadınların yünden, iplikten halı, kilim, seccade, döşeme ve perdeler dokuduğu, bu ürünlerin talep görmesi nedeniyle yılda yüz bin kuruşluk ihracata konu olduğu belirtilmiştir.

 ^{Akçadağ Halısı Coğrafi Sınırları (Türk Patent)}

Günümüzde ise Akçadağ halıları, Akçadağ Kaymakamlığı himayesinde Halk Eğitim Müdürlüğü tarafından desteklenmekte, ilçe merkezi ve köylerde halıcılık kursları düzenlenmektedir. Halının ilçedeki üretim alanları, coğrafi sınır dahilinde tanımlanmaktadır.

Malzeme ve Üretim Teknikleri

Kullanılan Malzemeler ve Araçlar

Akçadağ halısı üretiminde temel malzeme yündür. Halı dokuması için kullanılacak yün, önce kurutulur ve ardından tarak adı verilen araçla taranır. En basit tarak, düz ve yassı bir tahta üzerine sıralı olarak çakılmış çivilerden oluşur. Tarama işlemi, yün liflerinin paralel hale getirilmesi amacıyla yapılır. Sonrasında yün, elle fitil şeklinde hazırlanır ve kirman veya iğ yardımıyla eğrilir. Eğirme işlemi, kullanılacak ipliğin türüne ve kalınlığına göre değişiklik gösterebilir. Akçadağ halılarında tercih edilen yünler az bükümlü, ince ve çift katlıdır. Bölgedeki üreticiler, çoğunlukla kendi elde ettikleri yünü kullanır ve bu yünü kök boyalarla renklendirir. Halıların iskeletini oluşturan çözgü ipleri de yün malzemeden üretilir.

Renklerin Elde Edilmesi

Akçadağ halısında kullanılan iplikler, dokumadan önce boyanır. Yörede her köyün kendine özgü boyama yöntemleri bulunur. Boyama işlemleri, geleneksel olarak ev ortamında gerçekleştirilir ve bitkisel kökenli doğal boyalar tercih edilir. Bu uygulama halk arasında kök boya olarak adlandırılır. Halı dokumalarında çözgü ve atkı ipleri genellikle boyasız, doğal renklerinde kullanılırken, desen ipleri çoğunlukla boyanır. Bazı örneklerde çözgü ve atkı ipleri beyaz, kahverengi veya siyah doğal yünlerden seçilir.

Boyama işlemi, evde yapılabildiği gibi geçmişte seyyar boyacılara da yaptırılmaktaydı; ancak bu uygulama günümüzde yok denecek kadar azalmıştır. Kahverengi, mor, kirli beyaz ve sarı gibi tonlar, çoğunlukla koyun veya kuzu yününün doğal renklerinden elde edilir. Bunun dışında ceviz ve meşe yaprağı veya kabuğundan kahverengi tonlar; papatya, asma yaprağı, ardıç yaprağı ve sütleğenden sarı tonlar; kayısı kökünden limon sarısı; soğan kabuğundan ise kırmızı ve tonları üretilir. Boyama işlemlerinde, renk sabitleyici olarak şap kullanılır. Renk tonlarının açık veya koyu olması, iplerin suda kaynatılma ve bekletilme süresiyle ayarlanır.

Örneğin deve tüyü veya sarımtırak rengin elde edilmesi için soğan kabuğu ve tuz bir kazanda kaynatılır, ardından ipler bu karışıma atılır ve yaklaşık 30 dakika kaynatılır. Daha sonra ipler kazandan çıkarılıp soğuk suya alınarak renk sabitlemesi yapılır.

Dokuma Tezgâhı

Akçadağ halısı, çoğunlukla ev ortamında kurulan basit halı tezgâhlarında üretilir. Bu tezgâhlar, tavana monte edilen direkler arasına iplerin gerilmesi veya gevşetilmesi esasına dayanır. Atölye ortamında ise basit tezgâhların yanı sıra metal konstrüksiyonlu modern tezgâhlar da kullanılmaktadır.

Yünün ip hâline getirilmesinde kullanılan araçlar arasında taraklık (yün tarağı), kirmen veya yörede “taşi” adı verilen iğ yer alır. Dokuma sırasında, atkı ipinin aralığını ayarlamak için “dişkit”, ilmeklerin sıkıştırılması için ise “kirkit” adlı araç kullanılır. Halının ilmikli ipleri keskin bir bıçak yardımıyla kesilir; halının yüzey yüksekliği, özel makaslarla istenilen seviyeye getirilir. Dokuma sırasında kullanılan makas, kirkit ve dişkit, üretim sürecinin temel araçlarıdır.

Dokuma Tekniği

Akçadağ halısında dokuma işlemi, Gördes Düğümü tekniğiyle gerçekleştirilir. Türk Düğümü veya Çift Düğüm olarak da bilinen bu teknik, düğümün iki bağımsız çözgü ipi arasından geçirilip her iki çözgüye bağlanmasına dayanır. Bu simetrik yapı, halının daha dayanıklı olmasını sağlar. Akçadağ Halılarında düğüm sıklığı, 27.32 ve 32.36 derece olarak belirtilmiş olup bir desimetrekarede yaklaşık 670 ila 700 düğüm bulunmaktadır. Halının hav yüksekliği ise 4-5 cm civarındadır.

Desen, Motif ve Kompozisyon Özellikleri

Akçadağ halısı, motif ve kompozisyon bakımından zengin bir çeşitlilik sergiler. Halılarda hâkim renk kırmızıdır. Kırmızı ile birlikte siyah veya lacivert renkler de sıkça kullanılır. Diğer yaygın renkler arasında kahverengi, sarı, beyaz, turuncu, yeşil ve mavi bulunur. Boyama işlemi yerine, yünün doğal renklerinden yararlanılmasına özen gösterilir.

Motif Özellikleri

Akçadağ halılarında kullanılan motiflere yörede desen veya model adı da verilir. Motifler ya ezberden dokunur ya da önceden dokunmuş halılara bakılarak oluşturulur. Halılarda dıştan içe doğru dar kenar su, ince suyu, geniş su, zemin veya göbek kısımları bulunur ve her bölüm farklı motiflerle bezenir.

Sık kullanılan motifler arasında şunlar yer alır:

• Eli Belinde Motifi: Dişiliği, analık, doğurganlık, bereket, mutluluk ve neşeyi simgeler.
• Koç Boynuzu Motifi: Bereket, güç ve kuvvetin sembolüdür.
• Küpe/Şeker Motifi: Evlilik isteği, cinsellik/cinsiyeti sembolize eder.
• Su Yolu Motifi: Yeniden doğuş, saflık, yaşam sürekliliği ve arınmanın sembolüdür.
• Pıtırak Motifi: Nazar ve kötü gözden korunmak için kullanılır.
• El-parmak Motifi: Kudret, güç ve hükmetmeyi temsil eder.
• Göz/Şeker Motifi: Nazar değmesine karşı koruyucu anlam taşır.
• Akrep/Nık Motifi: Kötülüklerden korunma amacı taşır.
• Damga/İm Motifi: Aile, oba, oymak gibi sosyal kimliği ifade eden işaretlerdir.

Bu motiflerin bazıları farklı bölgelerde farklı isimlerle anılmaktadır. Örneğin Kürecik yöresinde “eli belinde” motifi “kirmen ucu motifi” olarak da bilinir. “Nık” motifi, akrep veya keçi boynuzu şeklinde stilize edilmiştir.

Kompozisyon Özellikleri

Akçadağ halısı kompozisyonunda simetrik düzen hâkimdir. Göbek veya göl adı verilen merkez bölümü, geometrik veya bitkisel desenlerle doldurulur. Bazı halılarda bu göbek, iç içe geçmiş yıldız şekilleriyle tasarlanır. Eşkenar dörtgen şeklindeki göbekler ise stilize motiflerle bezenmiştir. Dokumalar tek veya çift kanatlı kompozisyonlar şeklinde hazırlanır. Ayrıca dikey veya yatay mihraplı düzenlemeler de bulunur.

Mihraplı halılarda, mihrap iç çeperleri küçük çiçeklerle süslenir. Bazı örneklerde mihrap basamakları çengel motifleriyle bezenmiştir. Mihrapsız halılar da mevcuttur. Zemin süslemelerinde sekiz kollu veya altı kollu yıldız desenleri, U ve V şekilleri, koçboynuzu motifleri ve çiçek motifleri kullanılır. Bazı halılarda zemin üç veya dört adet kare şekilli dikey yerleştirilmiş göbeklerle doldurulur ve bu göbekler genellikle göz motifi veya zikzak hatlarla ayrılır.

Coğrafi Sınır ve Üretim Bağı

Akçadağ halısı, yalnızca Malatya ili Akçadağ ilçesi ve bağlı yörelerinde üretilir. Kullanılan motifler, renkler ve teknikler yöredeki kültürel birikimi yansıtır ve ustalık gerektirir. Üretim, yün temini, ip boyama ve dokuma işlemleri coğrafi sınırlar içinde gerçekleştirilmelidir.

Denetim

Akçadağ halısının, belirlenen ayırt edici niteliklere uygun biçimde üretilip üretilmediği, Malatya İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü’nün koordinasyonunda yürütülen bir denetim sürecine tabidir. Denetim faaliyetleri, Malatya İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, Akçadağ Kaymakamlığı ve Belleğini Koruyan Kentler Derneği’nden üç temsilcinin yer aldığı bir denetim komisyonu tarafından yürütülür. Denetimler yılda iki kez, Şubat ve Mayıs aylarında yapılır; ayrıca ihtiyaç duyulması halinde veya şikâyet üzerine herhangi bir zamanda da gerçekleştirilebilir.

Denetim komisyonu, Akçadağ halısının coğrafi işaret haklarının korunması ve üretim standartlarına uygunluğun sağlanması amacıyla gerekli idari ve hukuki işlemleri başlatma ve takip etme yetkisine sahiptir. Coğrafi işareti usulsüz kullananlar hakkında yasal işlem başlatılması da komisyonun sorumluluğundadır. Denetim sonuçlarına dair hazırlanan raporlar, Malatya İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü tarafından Türk Patent ve Marka Kurumuna her yıl iletilir.

Denetim faaliyetleri, yalnızca üretim aşamasını değil, aynı zamanda pazarlama ve satış süreçlerini de kapsar. Denetim komisyonu, kontrollerin nasıl yürütüleceğini belirler ve gerekirse uzman kuruluşlardan destek alabilir veya bu amaçla hizmet satın alabilir.

Denetimlerde özellikle şu hususlar incelenir:

• Metrekareye düşen düğüm (ilmek) yoğunluğu,
• Dokuma sırasında kullanılan düğüm tekniği ile iplik ve boya özellikleri,
• Halının motif yapısının belirlenmiş özelliklere uygunluğu,
• Halılarda ortada büyük motifin yer aldığı “Göllü” düzenlemeler veya geometrik olarak kare ya da dikdörtgen bölmeli tasarımlar,
• Kompozisyonda geleneksel motiflerin öne çıkması,
• Seccade türü halılarda dikdörtgenin uzun kenarlarından birinin yuvarlak veya üçgen biçiminde bitirilmesi,
• Bitki, hayvan ve eşya unsurlarının yalın ve stilize biçimde ifade edilmesi.

Denetim komisyonu, gerek kamu kurumlarından gerekse özel sektörden veya bu alanlarda uzman kişi ve kuruluşlardan yararlanarak denetim faaliyetlerini sürdürebilir ve coğrafi işaretin korunması için hukuki süreçleri yürütür.